Каа-Хем (хем)

Википедия деп сайттан

  Каа-Хем (орус. Малый Енисей) — Тыва Республикада болгаш Моолда улуг хем. Улуг-Хемниң бассейнче кирип турар. Бассейниниң ниити шөлү 58 700 км².

Бүгү баткан кезээнде даглыг черлеп баткан болгаш шапкын, дүрген хем.

Баткан чери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Каа-Хемниң бажын Улуг-Хемче кирген черинлен тура 238 км черде ийи аңгы черде тодараткан. Киир аккан чериниң бедии — далай деңнелинден 619,5 м.

Россия талазының бодалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Каа-Хем деп хемниң үнген черин Тере-Хөл кожуунда Сарыг-Эрн деп хемниң Каа-Хемче кирген чериниң үстүнде Балыктыг-Хем деп хем-дир деп тодараткан. Ынчаар көөр болза, Каа-Хемниң узуну 563 км, болгаш долузу-биле Россияның иштинде агып чыдар болуп турар[1].

Бо бодалды Күрүнениң хем-суг реестри болгаш ССРЭ-ниң улуг картазында ынчаар айыткан.

Бажы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хемниң бажын Балыктыг-Хем деп адаар, бажының координаттары 50°22′28″ с. ш. 96°23′50″ в. д.HGЯO

Моол талазының бодалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бо бодал-биле алырга Моолда Шишгит-Гол деп хем Каа-Хемниң бажы ол болуп турар.

238 км черинде Каа-Хем солагай талакы адыры — Балыктыг-Хем деп хемни киирип чыдар. Ынчаар көөр болза, Каа-Хемниң узуну 615 км. Моол аймак Хувсгел болгаш Россияда Тываның иштинде агып чыдар.

Бажы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Каа-Хемниң бажы Мунгараг-Гол база Гунын-Гол деп ийи хемниң каттышкан черинде эгелээн, ол болза соңгу Моолдуң Бахтахын-Гол, азы Шишгид-Гол (моол. Шишгэд гол)[2] деп хеми болуп турар. Бажының координаттары: 50°47′08″ с. ш. 99°11′22″ в. д.HGЯO.

Бахтахын-Голдуң оң талакы адыры — Гунын-Гол
Шишгид-Гол

Адакы агымы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сарыг-Сеп үстүнде солагай талазындан Бүрен-Хем кирип чыдар. Чөөн Таңды-Уула сыннарының хемнерин чыып баткан. Кызыл хорайга кээп, Бии-Хем-биле каттышкаш, Улуг-Хем апаар.

Гидрометрия[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Каа-Хем

Каа-Хемниң суун 23 чыл иштинде (1974—1999) Кызылдың чанына станцияга шинчилеп келген. Ортумаа-биле агымы 410,19 м³/сек болган. Ооң бассейниниң ниити шөлү 58 600 км². Суг июнь айда тайгаларда хар, доштар рип турар үеде Каа-Хемниң суу эң элбек, оон улаштыр чыл дургузунда эвээжеп кээр. Сентабрьдан тура сугнуң деңнели баткаш, ноябрьдан апрельге чедир эң эвээш апаар.Майык:Расход воды

Каа-Хем эриинде Эржей суур

Каа-Хемниң бассейнинде долузу-биле Каа-Хем кожуун, кезеглей Тере-Хөл кожуун база Таңды кожуункирип турар. 90 чылдарның ортузунга чедир кезек паром-биле кежер черлер турган: Көк-Тей, Суг-Бажы, Бурен-Хем, Кундустуг, Бояровка, Көк-Хаак, Дерзиг-Аксы, Усть-Бурен, Бильбей база Сизим. 1997 чылда Көк-Тейниң көвүрүүн кылгаш дужааган, ынчан кожуун Кызыл хоорай-биле хостуг аргыжар аргалыг болган. Амгы үеде паромнар Дерзиг-Аксы (25 тонн), Бильбей, Сизим суурлар дужунда арткан.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Карта верхней части бассейна Енисея (орус). www.etomesto.ru  (чедимчок шөлүг — төөгү).
  2. Каа-Хем (хем)Улуг совет энциклопедиядан чүүл. 

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Латкин Н. В. Енисей // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.