Маады Лопсаң-Осур

Маады Лопсаң-Осур (1876 чылда Бии-Хем кожууну, Билелиг черге төр.) – Тыва Арат Республиканың көскү күрүне болгаш политиктиг ажылдакчызы. Биче дүжүмет Маады Далай деп кижиниң өг-бүлезинге төрүттүнген. Төрүмелинден угаан-сарыылдыг, чаагай сеткилдиг, күш-ажылга кедергей чүткүлдүг кижи болгаш, ол орус дылды аныяанда-ла эки шиңгээдип алган.

Лопсаң-Осур Тожу хүрээзинге, Төвүттүң улуг хүрээлериниң бирээзинге өөренип турган болгаш моол, төвүт дылдарны хостуг билир апарган. Тывага чанып келгеш, ол Бии-Хемде Маады сумузунуң чагырыкчызы болу бергеш, ол сумуну кожуун чергелиг кылдыр тургузар дээш чадап каан. Иннокентий Сафьянов, Павел Медведев ышка, депшилгелиг үзел-бодалдыг орус кижилер-биле ол доктаамал ужуражып, сүмележип турган. Чаңгыс чер-чурттугларынга ол үргүлчү: "Бистиң Тываны дарлап келген манчы кыдаттар-биле кады чоруп шыдавас бис, кожавыс Моол боду камгалал хереглеп турар. Чүгле Россия Тываны камгалап болур" - деп чугаалап чораан. Төп болгаш барыын талакы кожууннар нояннарының, дүжүметтериниң хөй нуруузу, оларның аразында улуг салдарлыг нояннар Монгуш Хайдып, Чымба бээзи болгаш Буян-Бадыргы олар база ынчаар бодап турган.

1921 чылдың август 13-16 хүннеринде Таңды кожуунуң Суг-Бажынга болуп эрткен Бүгү-Тываның тургузукчу улуг Хуралын белеткеп, эрттиреринге Маады Лопсаң-Осур эң-не идепкейлиг киришкен. Хуралга Совет Россияның болгаш Моолдуң делегацияларының кежүгүннериниң саналдарын, илеткелдерин очулдуруп турган. Боду база саналын берип, Тыва болза Россияның деткимчизи-биле хамаарышпас күрүне болуп, чурт-девискээри бүдүн-бүрүн кылдыр хөгжүүр ужурлуг деп чугаалаан.

Ол хуралга Бүгү-ниити Төп Чөвүлелди - ТАР-ның баштайгы чазаан - Буян-Бадыргы, Чымба, Соднам-Балчыр, Томут, Лопсаң-Осур, Дамдын, Ензак составтыг кылдыр соңгаан. А Маады Лопсаң-Осурну ТАР-ның Чазааның Даргазының оралакчызы кылдыр томуйлап, ооң бедик эртем-билиин, улуг дуржулгазын үнелеп көрген.

1922 чылдың февраль 28-тен март 1-ге чедир Туранга болган Тываның араттың революстуг намының (ТАРН-ның) I съездизинге ТАРН ТР-ның Чиңгине секретарынга Маады Лопсаң-Осурну соңгааш, ону ТАР-ның Чазааның ээлчежип ажылдаар даргаларының бирээзи кылдыр томуйлаан.

Тываның, оон хөй националдыг чонунуң мурнунга улуг ачы-хавыяалыг болган Маады Лопсаң-Осурну "контрреволюстуг ажыл чорудулга" кылып, күрүнениң бараанын дүрүм чок езу-биле чарыгдаан деп нүгүлдээшкин-биле буруудаткаш, ТАР-ның хүрээлеринге, бүгү албан-дужаалдарындан дүжүрген, суд шиитпири чокка өнчү-хөреңгизин хавырган, а бодун Чаа-Хөл кожууннуң Үрбүн тайгазынче күш-биле шөлүпкен. Ооң политиктиг болгаш хамааты эргезин казаан, ол кожууннуң девискээринден өскээр чоруурун хораан. Кайгамчык буянныг ол кижи Улуг-Хем кожууннуң Куйлуг-Хем деп черде куйга чааскаан мөчээн. Төөгүнүң кээргел чок, каржы шыны ындыг-дыр.

Үндезини

ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Тыва Республиканың Күрүне ному.Заслуженные люди Тывы ХХ века. Государственная книга Республики Тыва. Рецензенты: директор Института истории ОИИФФ СО РАН, чл-корр.РАН, д-р ист.наук В.А.Ламин, ст.научный сотрудник Института истории ОИИФФ СО РАН, канд.ист.наук Н.Н.Аблажей. Редакционная коллегия: В.Я.Тимофеев, В.Ф.Чадамба –отвественные редакторы; канд.ист.наук Ч.М.Доржу, канд.филол.наук М.П.Татаринцева. Научное редактирование осуществлено Тувинским институтом гуманитарных исследований, руководитель – канд.ист.наук В.Д.Март-оол.