Сылдыстарның хемчээли

Сылдыстарны ылгаары

Сылдыстарны көстүп турар чырыының аайы-биле ылгаар. Эң-не көскү чырык сылдыстар бирги хемчээлдиң сылдыстары болур. Оларның саны 20 хире; ооң ыңай тода эвестерин ийиги хемчээлдиң сылдыстары дээр, оларның саны 65 хире; оон ыңай бүлүргей, үшкү хемчээлдиң 200 хире сылдыстары бар. Сылдыстарны чырыырының аайы-биле хемчээри он алдыгы хемчээлге чедип турар. Амгы үеде шыдалдыг телескоптар-биле шинчилээрге ийи миллиард хире сылдыстарның бары илерээн болгаш эртем-техника сайзыраан тудум-на сылдыстар хемчээлин тодарадыры улам сайзыраан.
Ийиги хемчээлдиң сылдыстарының чырыы бирги хемчээлдиң сылдыстарындан 2,5 катап, а үшкү хемчээлдиң сылдыстары ийиги хемээлдиң сылдыстарындан 2,5 катап кошкак, ооң дараазында хемчээлдиң сылдыстарының чырыы база ол-ла ышкаш ынчаар чоорту кошкап чоруй баар. Мынчаар хемчээп келгениниң түңнелинде алдыгы хемчээлдиң сылдыстарының чырыы бирги хемчээлдиң сылдыстарындан 97,66 катап кошкак болур, ынчангаш ол санны мугур 100-ке дең кылдыр астрономнар хүлээп алган. Сылдыс хемчээлиниң беш катап ылгалы кандыг-даа интервалга сылдыстарның чырык талазы-биле бот-боттарындан 100 катап ылгалдыын көргүзер.

Сылдыстар хемчээлин тодарадыр дүрүм

Сылдыстар хемчээлин тодарадырының тургускан дүрүмү-биле алырга, сылдыстарның чырыы сула болган тудум-на, ооң көстүр хемчээли улам улуг болур. Сылдыстарның чырыының хемчээли янзы-бүрү болганда, олар бүдүн саннар-биле (1, 2, 3 дээш оон-даа ыңай) тодараттынары албан эвес. Ынчангаш сылдыстарның чырыының хемчээли колдуунда-ла үүрмек саннар-биле тодараттынар болгаш латин m деп үжүк-биле демдеглеттинер. Чижээ 2^m,12; 3^m,56; 5^m,78 дээш оон-даа ыңай.
Чидиг, чырык сылдыстарны улам тодаргайлап хемчээрге, оларның хемчээли бирги хемчээлдиң сылдыстарындан ажып турар болган.
Ындыг сылдыстарны тик хемчээлдиг сылдыстар дээр. Оларга Вега, Арктур, Капелла хамааржыр болгаш ол сылдыстарның чырыының хемчээлин мынчаар көргүзер: 0^m,14; 0^m,24; 0^m,21. Тик хемчээлдиг сылдыстардан-даа артык чырык Канопус биле Сириус деп сылдыстар бар, оларның чырыын казыыр сылдыс хемчээли-биле демдеглээр: казыыр 0^m,89 болгаш 1^m,58.

Хүннүң, Айның болгаш планеталарның чырыын сылдыс чырыының хемчээли-биле база тодарадып болур. Ол таварылгада Хүннүң чырыы казыыр 26^m,7, а Айның чырыы казыыр 12^m,7 сылдыс хемчээлинге дең.

Амгы үеде астрономнар сылдыстарга чедир хемчээлдерни болгаш оларның чырыының хемчээлин эки ылгап билир. Хүнден каш катап чырык-даа, оон сула-даа чырык сылдыстар бары илереттинген. Алдын Балык деп бөлүк сылдыстарның кол сылдызы Хүнден 400 муң катап ырык. Сылдыстар хемчээл талазы-биле Хүнден улуг-даа, биче-даа болур. Улуг эвес биии хемчээлдиг изиг сылдыстарны "ак карликтер" дээр. Чижээ: Ван-Маанен деп сылдыс хемчээл талазы-биле Черден биче. Ооң температуразы кончуг бедик. Чамдык ындыг сылдыстарның кырының изии чүгле 2000° - 3000° болгулаар. Хүн дээрге кырының изии 6000° ортумак хемчээлдиг сылдыс-тыр.
Кончуг чырык "тергиин улуг" сылдыстар Октаргайда ындыг-ла хөй эвес. Ындыг сылдыстар хемчээл талазы-биле база янзы-бүрү. Куу деп бөлүк сылдыстарның аразында чараш, ак-көк өңнүг тергиин улуг Денеб деп сылдыс бар. Ооң кырының изии 10 000°, а объему Хүнден 64 катап улуг.
"Тергиин улуг сылдыстарга Хүнден соок, а хемчээли-биле оон улуг сылдыстар хамааржыр. Аңаа Орион деп бөлүк сылдыстардан Бетельгейзе кирер. Соок сылдыстарның кырының изии 1000° - 1500° болгулаар. Лира деп бөлүк сылдыстарда Вега дээр сылдыс база "тергиин улуг" сылдыстар санынга кирер. Ооң кырының изии 11 200°. Ол ышкаш 30 000°, 50 000° болгаш харын-даа 100 000° изиг улуг сылдыстар база бар.

Сылдыстарның хемчээлин демдеглээри

Сылдыстарның чырыының хемчээлин дараалаштыр демдеглээри-биле шагдан тура грек алфавитти ажыглап келген. Сылдыстар бөлүктериниң чамдык көскү онзагай сылдыстарын грек үжүктер-биле канчаар демдеглээрин Улуг Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүүнүң чижээнге көргүзүп болур.

Ол демдеглелдерни үжүктерге болгаш саннарга мынчаар база илередип болур.

Сылдыстың ады	Ооң хемчээли
α (альфа) Дубхе	1^m,95
β (бета) Мерак	2^m,44
γ (гамма) Фекда	2^m,54
δ (дельта) Мегрец	3^m,44
ξ (кси) Алиот	1^m,86
ζ (дзета) Мицар	1^m,17
η (эта) Бенетнаш	1^m,91

Дөзү

Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.