Тыва календарь

Тывалар он ийи дириг амытаннар аттарындан тургустунган календарьны ажыглаар. Чыл санаашкынын эгезинден – күске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, хой, аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт болгаш хаван деп адаар.

Тывалар 60 чыл эргиделиг дириг амытаннар аттарындан тургустунган календарьны – ыяш, от, чер, демир болгаш суг деп беш халапка чарып турган. Олар – көк, кызыл, сарыг, ак болгаш кара деп беш өңге чарлыр.

Бир-тээ тыва календарьны моол, тибет, манчжур календарьларга дөзелеп алган болганда, чыл санаарынга эптиг кылдыр, ол календарьларның чыл санаашкынының эгези бистиң эраның 1027 чылын база тыва чыл санаашкынының эгези кылдыр хүлээп ап болур.

Тывалар чылды – час, чай, күс, кыш деп дөрт үеге чарып, үе бүрүзүнге – үш-үш айларны онаар. Айлар тускай ат чок: башкы, ортаа, адак деп сөстер-биле илереттинер. Чижээ, частың башкы айы (март), чайның орта айы (июль), күстүң адак айы (ноябрь) дээш баар. Хонукту дүн, хүнге чарарындан аңгыда “даң бажы”, “чер чырып келген”, “хүн херели дээп келген”, “биче дүъш”, “улуг дүъш”, “хүн чүгүрүүнде кире берген” дээш, оон-даа өске бичии хемчеглерге үлээр. Оон аңгыда “хар шокарлай берген”, “хой кыргыыр үе”, “башкы хар чаапкан”... дээн чергелиг домактар шаг үениң өскерилгези чылдың кандыг үезинде болуп турарын чигези-биле илергейлээр.

Дөзү

• “Тыва дугайында 99 айтырыгга харыы” Дарбаа Ю.К.