Тыва шыдыраа

Тыва шыдыраа — шыдырааны тываларныӊ тускай хамаарыжылгазы-биле адааны.

Шыдырааның Тывада төөгүзү — Бурунгу Индияга шыдырааныӊ төөгүзүнүӊ эгелээнинден бээр ийи муӊ чыл ажыг үе эрткен. Бо угаан-медерелдиӊ солун оюну чамдык сураглыг шериг баштыӊчыларынга бодаарга, бүдүн делегейде хөй-ле кижилерниӊ чүрээн чаалап ап турган, турар база чаалап алыр.

Шыдыраа тыва чоннуӊ ынак оюннарыныӊ бирээзи, бо индий цивилизацияныӊ чедиишкининиӊ Тывага тывылганыныӊ база нептерээниниӊ ийи оруу тодараттынып турар. Тыва чоннуӊ уран-чүүлүнүӊ алдарлыг шинчилекчизи С. И. Вайнштейнниӊ эртем ажылдарыныӊ түӊнели-биле, шыдырааны тывалар төвүттерден өөренип алган моолдардан таныжып билген, а төвүттер ол оюнну Индиядан буддизм-биле катай боттарыныӊ чонунга таратканнар.

Шыдыраа Моолдуӊ, Тываныӊ көшкүн чоннарыныӊ шаг-дүптен ынак оюннары-биле чергелештир эӊ сайзыраӊгай, ынак оюну. Тывада бо бурун шагныӊ оюну, Наадым найырыныӊ маргылдааларыныӊ бирээзи апарган, хүреш биле аът чарыжы дээн ышкаш. Оон ыӊай Шагаада, өске-даа байырлалдарда болур оюн-тоглааныӊ санынче бо-ла кирип турар.

Тываларныӊ шыдыраага ынаа маадырлыг тоолдарындан, тоолчургу чугааларындан безин илдеӊ. Бо оюнга тулган мергежилиниӊ дузазы-биле, тоолдуӊ эки маадырлары мөзү чок дарлакчыларны уткаш, чонунга шынчы болгаш буянныг чорук кезээде тиилээр деп бадыткап турарлар. «Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел» деп тоолда хаанныӊ уруун чаалап алырда кол маадыр, ча адарынга, хүрешке база шыдыраага шупту удурланыкчыларын тиилээш, даӊгынаныӊ ынакшылын чедип алыр. «Үш чүүл эртемниг оол» деп тоолдуӊ маадыры ак сагыштыг, биче сеткилдиг өскүс оолак, каржы хаанны шыдыраага уткаш, чонун ооӊ дарлалындан хостаар.

Евразия чоннарыныӊ уран-чүүлүнге бо индий цивилизацияныӊ чедиишкининиӊ тывылганын, чөптүү-биле буддизмниӊ нептерээнинге хамаарыштырып турар. Индияга бистиӊ эрага чедир III векте сураглыг Ашока хааннап турда, буддизмниӊ сайзырап эгелээн үези турган. Ол чуртка Паталипутра хоорайга, III-кү буддисттер чыыжы болган. Аӊаа Будданыӊ Башкының Өөредиин бүгү делегейде кижилерге тарадыр деп шиитпир хүлээп алдынган. Удаваанда буддизмни Грек-Бактрий күрүнениӊ (б. э. ч. III–II вв.) база Кушан империязыныӊ (б. э. I–IV вв.) чону хүлээп алган.

Кушаннар Төп Азияныӊ Буддага чүдүп эгелээн бир дугаар көшкүн чону болуп турар. Кушаннарныӊ буддист хааны Канишканыӊ хааннап турган үезинде (б. э. 101–120 чч.) буддизмниӊ нептерээни Ортаа Азия биле Чөөн Туркестан кызыгаарынга четкен. Бурунгу индий уран-чүүлдүӊ элементилери-биле катай Ортаа Азияже база Чөөн Туркестанче шыдыраа база нептерээн. Шыдырааныӊ аӊаа нептерээнин бадыткап турар, бүгү делегейде безин эӊ бурунгу археология тывыштары бо черлерниӊ девискээрлеринден тывылган. Оларныӊ аразындан Дальверзин-тепе (Узбекистан, Ортаа Азия, б. э. II в.) деп археология тураскаалындан кастынган буга биле чаан хевирлиг шыдыраалары (орустап «шахматные фигурки») тускай кичээнгейни хаара тудуп турар. А Чөөн Туркестанныӊ бурунгу хоорайы Кочонуӊ эрги орнундан чаан сөөгүнден кылдынган шыдыраа тывылган.

Төөгүнүӊ бижимел тураскаалдарындан өөренип көөрге, индийлерден шыдырааны иран чон бир дугаар билип алган болуп турар. Самарканд биле Ферганадан тывылган VII–VIII вв. хамааржып турар шыдыраалар, чигзиниг чок Ирандан келген. Олар улуг-даа эвес, ортумак бедии-ле 3 сантиметр хире. Индияныӊ шыдыраазы Иран, Ортаа Азия база Чөөн Туркестан таварыштыр Моолдуӊ база Тываныӊ уран-чүүлүнче ортаа вектерде киргени чадап чок. Бир болза, Чөөн Туркестанныӊ бурунгу уйгурларындан, оларныӊ Моолга база Тывага чурттап турган төрел аймак-чоннары шиӊгээдип алганы чадавас.

Эне-Сай кыргыстарынга IX вектиӊ ортан үезинде чылча шаптыргаш, Моолдуӊ, Тываныӊ бурун уйгурлары колдуунда Чөөн Туркестанныӊ соӊгу-чөөн талазынче көже бергеннер. Оларныӊ бир идепкейлиг хааны 874 чылга чедир төвүттерни оон үндүр ойлаткаш, Куча, Комул база Хотан хоорайларны эжелээн. Ол девискээрге Турфан ыдук-куттарыныӊ күрүнезин (866–1369 чч.) тургускан. Чөөн Туркестанныӊ соӊгу-чөөн чартыынга чурттап турган чоннарныӊ черин, кожалары XV векке чедир Уйгуристан (уйгурлар чурту) деп адап турган. Ол үеде Кочо, Турфан, Хотан хоорайларга Будданыӊ Башкының Өөредии тергиидеп турган.

Алдарлыг этнограф база археолог С. И. Вайнштейн Тывага шыдырааныӊ тыптып келген оруу моолдар таварыштыр, буддисттер чурту Төвүттен (төвүттеп шыдырааны «чадараки» азы «шатара», моолдап «шатыр» дээр) деп түӊнелге келген. Шыдыраа моолдарга билдингир апарган деп бижимел тураскаалдардан бир дугаар демдеглел XVI векке хамааржыр. Шыдырааныӊ моолдар биле тываларга тывылганыныӊ харылзаазыныӊ дугайында чүгле шыдыраа хевирлериниӊ дөмей аттары эвес, оон ыӊай оюннуӊ эрги дүрүмнери база ол шыдырааларны канчаар кылыры бадыткап турар. Ооӊ дугайында Барыын Моолга 1908 чылдыӊ чайынында аян-чорук кылып чораан орус эртемден Б. Я. Владимирцов демдеглээн: «Дөрбеттерде шыдыраа («шатыр») ыяштан, металлдардан кылдынган, колдуунда хаан, теве, аът күштүг, а бистии-биле (орустарныы-биле) адаар болза, король, офицер, аът. Металлдардан шуткаан шыдырааларны урянхайлардан (тывалардан) эккеп турар, чүге дизе, дөрбеттер боттары оларны шуткуп билбес».

Шыдырааныӊ кол сорулгазы тулчуушкун шөлүнде болуп турар байдалды бичиижиткен хевирге көргүзер оюн. «Чатуранга» (catur – дөрт, anga – кезек) деп бурунгу санскрит сөс шеригниӊ дөрт аймак-кезээн айтып турар: чадаг шериг, аъттыг шериг, тергелиг шериг база чаанныг шериг. Төөгүчүлер бурунгу индий шыдыраа Иранга VII векте келгенинге бодаарга, өске турган деп шынзытканнар. Ол баштайгы шыдырааныӊ дүрүмнери-биле 64 хана-карактыг шөлге дөрт ойнакчы ойнаар. Олар өӊ-чүзүнү дөрт аӊгы шыдыраалар-биле ойнап турганнар: кара, кызыл, ногаан, сарыг. Ойнакчы бүрүзү сес шыдыраалыг болур: хаан, чаан, аът, терге (азы хеме) база дөрт бөдүүн шериг. Оларны кажыктың кайы-бир талазынга бижиттинген саннарныӊ аайы-биле көжер турган. Оюннуӊ сорулгазы – өске хаанныӊ «ширээзин» эжелээри. Ойнакчылар ийи-ийи кылдыр сүлчээлежип алгаш, ойнап турганнар. Өске ийи удурланыкчыларыныӊ хааннарын тудуп апкан азы бүзээлепкен ийи ойнакчы тиилекчилер болур.

Тыва шыдыраа бурунгу индий шыдыраага эвес, а бурунгу ираннарныӊ дүрүмнери чаартынган оюнунга дөмей. Бирээде, шыдыраа шөлүнге чүгле ийи кижи ойнаарында, база кажык чок бот-боттарыныӊ көштерин манажып ойнаарында. Актар дээш ойнаан кижи көжерге, оон каралар дээн ышкаш. Кажык чок, ийи кижи ойнаар шыдыраа Иранга VII вектен эгелеп тыптып келген.

Ийиде, ислам шажыны Иранга, Ортаа Азияга база Чөөн Туркестанга тергиидевээнде, ол чурттарныӊ шыдыраа кылыр ус-шеверлери шыдырааны чуртталгада оларныӊ шынап хевирлеринге дөмейлештир кылып турганында. Чижээлээрге, чаан шыдыраазын чаанга дөмей кылдыр. Кажан ислам шажынныг араб эжелекчилер Иранны VII векте эжелээнде, олар ол чурттуӊ хөй-ле чедиишкиннерин шиӊгээдип алганнар. Оларныӊ аразында шатрандж (арабтарныӊ адаары-биле) база бар. Ислам шажынныӊ хоойлузу ёзугаар, кижиниӊ база дириг амытаннарныӊ хевирлерин чуруурун, кылырын хоругдааныныӊ ужундан, Чөөн Чүктүӊ мусульман чурттарынга шыдыраа кылырыныӊ бурунгу чаӊчылдары уламчылаттынмаан. Оларга бодаарга, буддист чүдүлгелиг чоннар, тывалар, моолдар бурунгу чаӊчылдарны соксатпааннар.

Делегейде ады-сураа чалгаан иран шүлүкчү Абу-ль-Касим Фирдоуси Туси (940–1030 чч.) «Гав биле Талханд» деп тоолчургу чугаада шыдырааныӊ тывылганыныӊ чылдагаанын бир «чечен-мерген угаанныг Шагуиниӊ» сөстерин таварыштыр төөгүп каан. Ооӊ тоолчургу чугаазында, Индияныӊ хаан дүжүлгези дээш кады төрээн алышкылар Гав биле Талхандтыӊ аразында тулчуушкун үезинде болган озал-ондактыг таварылганыӊ түӊнелинде, шыдыраа тыптып келген деп каан. Талхандтыӊ шерии уттуруп эгелээрге, ол бодунуӊ салымыныӊ аар-бергезин ууп шыдавайн, билдинмес чылдагаандан чааныныӊ кырынга өлүп калыр. Ооӊ соонда, маадырларныӊ авазы кадын, улуг оглунга мынча дээр: «Меӊээ харыыла! Талханд тажы чаанынга канчаар өлдү? Бир эвес меӊээ ону тайылбырлап шыдавазыӊза, хөөкүй чүрээм хуюкталдыр өртенип каар!»

Тоолчургу чугааныӊ улай бижээнинде болза, Гав тажы авазынга бодунуӊ буруу чогун бадыткаар дээш, ийи чечен-мерген угаанныг сүмелекчилеринге дуӊмазыныӊ канчаар өлгенин көргүзер аргадан чогаадыр кылдыр дужаал бээр. Олар делегейде бир дугаар шыдырааны чогаадып кылган улус болган. Тулчуушкун шөлүн көргүзерде эбен шуугай ажыглааннар, шериглерни тик деп ыяштан база чаан сөөгүнден чонуп кааннар. Ынчалдыр Талханд тажыныӊ муӊгаранчыг өлүмү шыдырааныӊ төөгүзүнүӊ эгези болган. Ол тоолчургу чугааныӊ шүлүктүг одуругларында тодазы-биле шыдырааныӊ шериглериниӊ каяа турарын, база оларныӊ канчаар көжерин айтып каан. Бир эвес, Фирдоуси үезиниӊ ираннарыныӊ шыдыраа «шериглерин» база оюннуӊ дүрүмнерин тыва шыдыраа-биле дөмейлээр болза, оларныӊ ылгалы улуг-ла эвес. Бурунгу ираннар (Фирдоусинии-биле) эӊ кол шыдырааны шах дээр турган (чурт башкарыкчызы) – тываларда, ноян. Оон улаштыр шыдырааның хевирлери, визир (сүмелекчи) – мерзе (визир деп иран сөстү тываларныӊ өскертир адааны); чааннар – тевелер; тевелер – тевелер; аъттар – аъттар; рух куштар – тергелер; чадаг шериглер – оолдар.

Тыва шыдырааныӊ чүгле аӊаа хамаарышкан онзагай ылгалдары турган. Тываларныӊ терге шыдыраазы төнчү чок аас-кежик угулзазы («өлчей удазыны») ышкаш кылдыр база кылдынып турган. Чамдыкта тывалар мерзени Хаан-Херети куш хевирлиг, азы адыг, арзылаӊ, пар кылдыр кылып турганнар. Оон өске тускай дүрүмнери база бар: ноянче мерзе, аът, терге халдаан болза, «ша», бир эвес, теве-биле болза, «ту», а оол-биле, «сот» дээр.

Вайнштейн С. И., Кон Ф. Я., Ошурков В. А., Потанина А. В. дээн ышкаш эртем шинчилекчилери Тывага чорааш, ында чоннуӊ шыдыраага ынаан база ооӊ шериглерин уран-шевер чонуп, шуткуп кылганын магадап демдеглээн. XX вектиӊ эгезинде бижиттинген, Ф. Я. Коннуӊ демдеглелдеринде, тыва шыдырааныӊ европажыларныындан мындыг тускай ылгалдары эскертинген: «Мерзе терге көштүг, тевениӊ көштери чүгле чоок кавыда хана-карактар-биле кызыгаарлаттынып турар. Оол оюн эгезинде чүгле чаӊгыс хана-каракче ырадыр көжүп болур, бистерниинде ышкаш хары угда ийи хана-карак ажылдыр эвес. Чүгле ноян мурнунда оол ийи хана-карак ажып болур. Ноян биле терге оруннарын солушпас». Тывалар Делегейниӊ шыдыраа федерациязыныӊ дүрүмнери-биле чүгле ССРЭ-че Тыва Арат Республиканыӊ 1944 чылда киргениниӊ соонда ойнап эгелээннер.

Шыдыраа «шериглерин» тывалар чонар-даштан, ыяштан, амытаннар сөөктеринден чонуп, хүлерден шуткуп кылып турарлар. Оларныӊ уран-шевер хевирлериниӊ аӊгы-аӊгы чаартылгалары ам-даа сайзыраттынып турар. Чонар-дашчыларныӊ уран-шевер ажылдары даштыкыда база билдингир апарып, хары чоннарныӊ төлээлеринге сонуургалды оттурган.

Чоннуӊ ортузунга шыдыраа чеже-даа нептереӊгей, солун оюн апарган-даа болза, Тываныӊ шыдыраачылары күрүне талазындан деткимче акшаландырыышкынга чединмейн турарындан, чуртундан дашкаар маргылдааларга ында-хаая киржиринден, мергежилин бедидер аргазы чок бооп артпышаан. Ынчалза-даа, чоннуӊ ынак ойнакчыларын хөй-ле кижилер таныыр, билир. Чижээлээрге, Тыва Республиканыӊ үш дакпыр чемпиону Сарыглар Орлан Владимир оглу, Куулар Валерия, Кол Наталья дээш өскелерни-даа. Шыдыраа делегейде хөй-ле чоннарныӊ ынак оюну. Шыдырааныӊ көжүглери кижилерниӊ чуртталгазынга дөмей боорга, хөйнүӊ сонуургалын чаалап алган чадавас. Көш бүрүзү шөлде байдалды бүрүнү-биле өскертиптер, а үе кижилерниӊ чуртталгазын, салымын база-ла шак ындыг хевирлиг кылдыр өскертип турары-даа дег. Абу-ль-Касим Фирдоуси шыдырааныӊ философиязын мынча деп шүлүктеп айыткан:

1)«Өртемчей кезээ-мөӊгеде мындыг артар:
  Аас-кежик турум эвес, албан хай болур.

2) Бурунгулар тоолдарындан дыӊнааным,
   Бо чечен чугаа ам төндү.

3) А чечен-мерген шыдырааныӊ шөлү,
   Эрткен өйнүӊ тураскаалы болуп артты».