Хөөмей

Хоочун хөөмейжилер

Хөөмей – тыва болгаш төрел азы чоок кавыда чоннарның уран-хөгжүм эртинези. Тыва чоннуң хөөмейи делегейге тускай сонуургалдыг.

Хөөмей дээрге тыва чоннуң катаптатынмас кайгамчык онзагай талалыг уран чүүлү дээрзи шагда-ла билдингир. Бо хүнде хөөмей дыка-ла сайзырап орар, ооң күүседикчилери көвүдээн болгаш күүседиириниң шынары экижээн. Чүгле 1930 чылдардан эгелеп хөөмей тыва сцена кырынга күүсеттинип, пластинкага бижиттинип эгелээн. Хөөмейниң күүселдезиниң төөгүзүнге Чүльдүм Ак-оолдуң, Санчы Кызыл-оолдуң, Ооржак Хунаштаар-оолдуң артырган истери балалбас.

Сыгыт-хөөмей хевирлери

• каргыраа
• хөөмей
• сыгыт
• эзеңгилээр
• борбаңнадыр
• думчуктаары
• хөректээри
• хову каргыраазы

Хөөмейниң шинчилелдери

Тыва хөөмейниң төөгүзү ХХ чүс чылда элээн сайзыралды алган. Ооң дугайында этнограф эртемденнер Е. К. Яковлев, Е. Г. Грумм-Гржимайло “Барыын Моол болгаш Урянхай край” деп номунга хөөмей дугайты баштайгы тайылбырны бээрин кызытканннар. Олар ол номунга “сөзү чок аялга” деп тодарадылганы берген. Улустуң аас чогаалын чыыр талазы-биле хөгжүм эртемдени. В. Анохин (1910 чылда) бир-ле дугаар монограф-биле хөөмейни бижиттирген. 1927 чылда шинчилекчи эртемден Е. Гиппиус болгаш Э. Эвальд хөөмейжилер О. Мандарааның, С. Серекейниң күүселдези-биле хөөмейниң дыка хөй хевирлерин монография ёзугаар бижиттиргеннер. 1934 чылда ТАР-ның Чазааның дилээ-биле бир дугаар проффессионал ёзу-биле хөөмейни пластинкага бижиттирген. 1950 чылдан эгелээш, тыва хөөмейни улустуң аас чогаалын чыып чоруур этнограф эртемденнер сонуургап шинчилеп эгелээннер. Ооң биле чергелештир тыва хөөмейжилер резпублика, зона, бүгү Россияның көрүлделеринге чедиишкинниг киржип, лауреаттар болбушаан, делегей чергелиг фестивальдарга алдын медальдарны чаалап ап турган. 1970 болгаш 1984 чылдарда “Тываның аялгалары” болгаш “Тыва аас чогаалы” палстинкаларны тыва хөөмейжилерниң киржилгези-биле үндүрген.

ХХ чүс чылдың хөөмейжилерин эртемденнер көңгүс бөдүүн арга-биле 5 бөлүкке чарып турарлар.

1. Хувискаал мурнунда төрүттүнгеннер (1920 чылга чедир.)
2. 1921-1940 чылдарда төрүттүнгеннер.
3. 1941-1960 чылдарда төрүттүнгеннер.
4. 1961-1980 чылдарда төрүттүнгеннер.
5. 1981-1990 чылдарда төрүттүнгеннер.

ХХ чүс чылдың сөөлгү болгаш баштайгы он чылдарында тыва хөөмейниң “алдын” салгалының сөөлгү кижилеринге Хунаштаар-оол Ооржак, Маржымал Ондар, Сундукай Монгуш, Максим Дакпай, Дмитрий Очур, Дырышпан Монгуш, Андрей Чүльдүм-оол, Кара-оол Тумат база Фёдор Тау хамааржыырлар. Ол ышкаш кайгамчык салым-чаянныг хөөмейжилеривис, “мөңгүн” салгалдың төлээлекчилеринге Олег Куулар, Леонид Ооржак, Геннадий Чаш, Геннадий Тумат, Мерген Монгуш, Иван Сарыглар, Тимур Кара-Сал, болгаш Аяс Данзырын хамааржыырлар.

Херээжен хөөмейжилер

Эрги феодалдыг Тывага херээжен кижиниң хөөмей күүседиири хоруглуг турган. Бир-ле дугаарыында А. Аксеновтуң “Тыва чоннуң аялгалары” деп номунда билдингир хөөмейжи Сорукту Кыргыс уруу-биле кады хөөмейни күүседип турганын бижип турар. Мөнгүн-Тайга чурттуг хөөмейжи Аңгыр-оол Хертектиң кырган-авазы, авазы хөөмейни дошпулуур-биле үдеп оргаш күүседип чораанын “Хөөмежиниң бодалдары” деп номда бижээн.

Амгы үениң херээжен хөөмейжилеринге Валентина Чүльдүм (даштыкыга база Европа чурттарынга баштай четкен тыва херээжен хөөмейжи), тыва национал оркестриниң хөгжүмчүлери Дамыраң Айлаң, Шончалай Ооржак база “Тыва кызы” бөлүктүң удуртукчузу Чодураа Тумат дээш оон-даа өскелер-даа херээжен чоннуң ортузунга хөөмейни нептередиринге төлептиг үлүг-хуузун киирип чоруурлар.

1976 чылда бир дугаар республиканың хөөмейжилер көрүлдезин организастап эртирген. Орта 37 хөөмейжи киришкен.

Хөөмейни ансамбль-биле күүседип турары нептереңгей артпышаан. Республиканың алдарлыг бөлүктеринге, делегейде сурагжаан “Хүн-Хүртү”, “Чиргилчин”, “Тыва”, “Алаш”, “Чаңгы-Хая”, “Тыва кызы” хамааржыырлар. Оларның кайызы-даа хөөмейни профессионал бедик деңнелге күүседип турар.

Хөөмейниң тывылганының дугайында тоолчургу чугаа

" Тыва улустуң бир тоолчургу чугаазы-биле алыр болза, шынаа долдур хөй үннүг чаңгыланып турар хая баарынга өскүс оол үш чыл иштинде кара чааскаан чурттап чораан дээр. Ийи хая аразыңга агаарның күштүг агымының оюннарының түңнелинде аңаа үн тыптып кээр турган. Кижи бойдустуң дошкун байдалынга кара чааскаан артып калган үеде оон сагыш-сеткилин илередиринге бойдус дузалаан хевирлиг. Бир катап оол чааскаан сарынналып, хаяның үнүн өттүнүп олурган дээр. Ол үннү хат кижилер кулаанга чедирип келген, ону "хөөмей" дижи берген дээр ..."²

Дөзү

1. Бадыргы М. Тыва хөөмей, ооң амгы байдалы.// Сүбедей. №1.-май, 2010 ч.
2. I Международный фестиваль "Хоомей в Центре Азии" бөлүкте бижик