Чооду, Кара-Күске Күнзек оглу

Кара-Күске Күнзек оглу Чооду
Төрүттүнген хүнү	1936 майның 5(1936-05-05) (88 хар)

Чооду Кара-Күске (Кара-оол) Күнзек оглу (1936ч май 5, Тес-Хем кож. Самагалдайга төр.) — тыва шүлүкчү, чогаалчы, журналист, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, «Улуг-Хем» сеткүүлдүң база «Сылдысчыгаш» деп чаш уруглар солунунуң үндезилекчилериниң бирээзи. Кызыл хоорайның Хүндүлүг хамаатызы. Тываның Журналистер эвилелиниң шаңналының база чогаал талазы-биле Күрүне шаңналының лауреады. Россияның Журналистер эвилелиниң болгаш Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

Намдары

Ч. Кара-Күске 1936 чылдың май 5-те Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунда Самагалдайга төрүттүнген. Самагалдайның 7 чыл школазын (1954ч), Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумун (агроном), күрүнениң башкы институдун (биология башкызы) болгаш Марксизм-Ленинизмниң кежээки университедин (журналист) дооскан.

Ажылчын базымын кадарчылап эгелээш, трактористеп, агрономнап, «Тываның аныяктары» солунга килдис эргелекчилеп, «Сылдысчыгашка» харыысалгалыг секретарь бооп, «Шын» солунга 19 чыл ажылдаан. «Улуг-Хем», «Хем-Белдири», «Эне сөзү» солуннарның редактору чораан.

Ч. Кара-Күске 1960 чылдан эгелеп чогаал ажылынче кирген. «Дамды» деп баштайгы шүлүктер ному 1969 чылда чырыкче үнген. Чогаалчы болгаш журналист амыдыралынга улуг чедиишкинни 1991 чылда «Шын» солунга тожу-тываларының амыдыралының дугайында публицистиг очерктерни үндүрген соонда чедип алган. «Ивижилерниң күзели», «Ивижилерниң идегели», «Ивижилерниң хомудалы», «Ивижилерниң негелдези», «Ивижилерниң кышкызы», «Амыдыралдың арыннары» деп орук демдеглелдери хөй-ниитини хаара тудуп, улуг кичээнгейни оттурган. Шак бо бижээн чүүлдери үнген соонда, ТР-ниң Чазаа Тожу кожуунда бүгү-ле четпестерни эдип-хайгаараарынга доктаалды үндүрген. Ч. Кара-Күске 1992 чылда шак ол бижээн очерктери дээш чогаал талазы-биле Күрүне шаңналын алган.

Ч. Кара-Күскениң чогаалчы амыдыралында база бир улуг чедиишкини: 1930 чылдарның үезинде репрессияга таварааш өлүрткен «Эзир-Кара» деп аъттың дугайында «Аътка тураскаал» (1995) деп, төөгү-шинчилелдиг ному. Ук номну бижээниниң түңнелинде, «Эзир-Кара» деп аъттың төөгүзү бүдүн Тывага тарай берген болгаш билдингир апарган. Эзир-Кара дээрге 1930 чылдар үезинде улуг Наадымнарга чаңгыс-даа аштырбайн чораан чүгүрүк аът, ынчалза-даа ханныг-дерзии репрессияларга ооң ээзи, С. Санданмаа таваржы берген, а Эзир-Караны база-ла «чоннуң дайзыны» деп нүгүлдээш, адып боолаан.

Ч. Кара-Күскениң хөй-хөй архивтерни ажыдып, чондан айтыртынып, элээн хөй материалдарны чыып тургаш «Эзир-Карага» тураскааткан ному төлептиг болгаш хүндүлүг ажыл-чорудулга апарган. Эзир-Карага ыры, танцы база тывылган, тураскаал база тургускан, чонга билдингир болгаш тоолчургу аът болу берген.

Ч. Кара-Күске «Хүннээрек», «Соок доңар бе?», «Анайларым», «Аътка тураскаал», «Кыстар хары айтырбаңар», «Йөрээлдер», «Ёра азы ыглаксанчыг тоожу», «Хамык ужур кадыкшылда» дээш оон-даа хөй номнарны бижээн.

Ырыларга шүлүглелдер

Ч. Кара-Күске үезинде ырыны болгаш хөгжүмнү Кызылга келгеш өөренип аап болур деп хөгжүмчү Б. Каң-оолдан билип алгаш, композитор ажылын сонуургаан. А композиторлар Ч. Кара-Күскениң 180 ажыг шүлүүн ыры болдурган. Ол ырылардан чыгган 2 ному үнүп кээн: "Ырлажыылыңарам, че" (2011ч), "Ырлажыылыңарам, уруглар!" (2012ч, ТР-ның өөредилге болгаш эртем яамызы парлаан). Сөөлгү номда 3 ырылары 20 чүс чылдың 20 эң эки уруглар ырылар аразында кирген: "Самолёдум" Каң-оол Баазаң-оолдуң, "Итпиктиң ыры" Солаан Базыр-оолдуң, "Шайывыс" Альберт Тановтуң аялгаларынга.

Шаңналдары

• Хөрек демдээ «ССРЭ-ниң I-ги чадазының донору» (1976)
• «Күш-ажылдың хоочуну» медаль (1986)
• Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Хүндүлүг бижии (1987)
• Чогаал талазы-биле Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады (1992)
• «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» ат (1996)
• «XX чүс чылда бичии уругларга эң эки ырылар дээш» мөөрейниң дипломантызы (2001)
• «Россияның Хүндүлүг донору» ат (2004)
• Тыва Республиканың Юбилейиниң медали (1944-2004)
• «Күш-ажылчы ачы-хавыяазы дээш» медаль (2006)

Номнары

• «Если бы продавались сны» Уругларга шүлүктер. Орус дылда. Кызыл, 2002.- 32 ар.
• «Дамды» Уругларга шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 1969. – 34 ар.
• «Хүннээрек» Уругларга шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 1974. – 26 ар.
• «Соок доңар бе?» Чечен чугаалар. Тыва дылда. Кызыл, 1976. – 46 ар.
• «Анайларым» Шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 1986. – 54 ар.
• «Берт-Даг школазының 50 чылы» проза. 1991.
• «Аътка тураскаал» Очерктер, шүлүктер, үлегер домактар, кожамыктар. Тыва дылда. Кызыл, 1995. – 80 ар.
• «Карманымда чүү бар деп?» Шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 1996. – 111 ар.
• «Кыстар хары айтырбаңар! Өршээ-өршээ!» Шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 1996. – 48 ар.
• «Йөрээлдер» Байыр чедириишкиннери, куда-байырлалдарга алгаглар болгаш чалбарыглар, найыр-дойже чалалгалар, башкылар даңгыналар мөөрейлеринге йөрээлдер. Тыва дылда. Кызыл, 1997. – 128 ар.
• «Ера, ыгланчыг тоожу» Тоожу. Тыва дылда. Кызыл, 1999. – 39 ар.
• «Чыргаландым» Орт.шк. 50 чыл оюнга. На тув. яз. Кызыл, 2000. – 84 ар.
• «Школавыс» Самагалдайның А.Ч. Кунаа аттыг № 1 ортумак школазы. Тыва дылда. Кызыл, 2004. – 76 ар.
• «Мөгейиг» Самагалдайның 240 чыл оюнга. Тыва дылда. Кызыл, 2004. – 43 ар.
• «Кызылывыс». Тыва дылда. 2006.
• «Энерелдиг Эрзин-Тезим». Тыва дылда. 2006.
• «Хамык ужур кадыкшылда» Шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 2006. – 93 ар.
• «Чаа йөрээлдер» Байыр чедириишкиннери, куда-байырлалдарга алгаглар болгаш чалбарыглар, найыр-дойже чалалгалар, эш-өөрге чаагай күзелдер. Тыва дылда. Кызыл, 2006. – 183 ар.
• «Тыва кижи аътка ынак». Тыва дылда. 2007.
• «Амыдырап өөрениили» Чаш, садик назылыг болгаш школачы уругларга шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 2007. – 160 ар.
• «Төөгү дөстүг, төрел уктуг». Тыва дылда. 2008.
• «Хоойлу билбес – хол дөгээр» Тывага эрге-хоойлу ажылының дугайында төөгү-суртаалдыг материал. Тыва дылда. Кызыл, 2008. – 64 ар.
• «Чылым чүл аан?» Шүлүктер. Тыва дылда. Кызыл, 2010. – 63 ар.
• «Тожувус – тоожувус». Тыва дылда. 2009.

Дөс

1. ЧЁРНЫЙ ОРЁЛ ЭЗИР-КАРА – centerasia.ru
2. «Тываның чогаалчылары / Писатели Тувы» 2000 чылда үнген ном
3. Известный детский писатель и публицист Чооду Кара-Куске Кунзекович Archived 2014-11-12 at the Wayback Machine – ТГШИ–ниң сайтызы