Чугаа:Тыва дыл

Экии!

Амгы үеде Тывада диалектилер холужа чиде берен эвеспе? Тожуга, Мөңгүн-Тайгага даа чораан мен аныяк-даа, улгады береген-даа кижилерниң чугаазы дөмей-ле чоорду. Куңгуртугдан улустуң чугаазын дыңнаарга база-ла ылгалбас чоорду. Ийи-чаңгыс моол кызыгаарындан келген тываларның чугаазында моолзуг аялга дыңналыр. Чогум аялга дээрге диалект эвес логой!

Мээң бодалым болза... диалект сөстер амгы тыва литературлуг дылче синонимнер кылдыр кире берген болур. Чамдык сөстерни улус ховар ажыглаар аппарган, чамдык сөстер эргижирей берген-даа болза тыва дылдан читпээн болур. Тыва дыл шинчилекчилери диалектилер дугайында ажылдарын колдуунда эрткен векте 60-70 чылдарда бижээн болур. Оларның эртем ажылдары бистиң үевиске хамарышпас аппарган. Шаанда улус сөөк сөөгү-биле аймак аймаа-биле чуртап турган болгаш идиомалар(диалектилер) черле турган. Кандыг-даа чоннуң салымы ындыг, кажан бир литертурлуг дыл тургустунуп кээр болза ынчан диалектилер чоорту чиде бээр!

Идиомалар (диалектилер) тываның төөгүзүнде артып калган. Тожунуң эрги чугаазын, Хемчиктиң эрги чугаазындан сактыр кижилер чөнүп кырый берген.

Мындыг хевирлиг кылдыр бижип калза шын деп бодаар мен. Ажыглаар үндезилээр номнар-даа херекчок. Чүге дизе амгы үеде байдал азы status quo ындыг!

Силер бо дугайында чүнү бодап тур силер? --Көпек (talk) 16:11, 11 July 2013 (UTC)

Амгы үениң эртемденнери чыылгаш шиитпир кылып, Тыва дылдың чаа төлевилели кылдыр сайзыралын тургузар болза эки. Мерген шиитпир херек, чеже-даа байдал кудулап кээр болза.

Бодум болза дылывысты боттарывыс бажывыска сайзырадыр болзувусса, ынчан эрги чүс_чылдың шинчилелдери уткалыг апарып болур. Боттарывыс тывазыыр болзувусса Тыва дылга дыка улуг дуза болур.

Диалектилерни таптыг хааргаш, таарымчалыг синонимнер азы терминнер кылдыр айтыр болза эки. Чижээ: "омааш" - "ложка" дээш, а "шопулак" - "чайная ложка". Ынчалдыр боданыр болза, дылывыс делгем апаар.

--Agilight (talk) 12:35, 18 July 2013 (UTC)

Сөстерге чаа утка шынар киирер болзувусса дылывысты үреп алыр бис. Диалектилер синоним бооп артып каар ужурлуг. Диалекти дээрге анаа-ла хей сөс эвес-тир? Ол дээрге, шаандагы өгбелеривистен дамчып келген сөстер-дир, ындыг сөстерге камныг боор болза эки. Тыва чугааны Европа чугаазынга дөмей кылдыр кылып эгелезивиссе өгбелеривистиң ёзулуг чугаазы чиде бээр. Ынчангаш "шопулак" биле "омааш", "омааш" биле "шопулак" бооп хевээр артып калзын. Тыва дылдың байлаа сөсте эвес, тыва дылдың байлаа чугаа-домактың тургузуунда. Сибирниң чоннары ышкаш, Индейлер ышкаш боттарының чугаа-домаан Америка-даа, Европа-даа чоннары тургузуп шыдавас диин. Оон ыңай, Али сен "терминнер" дээш дыка дүвүреве 'Тыва литературлуг дылда' терминнерниң саны чедер болгаш артар! Бис хөөкүйлер чүү боор тыва чугааның онзагайын чидирбейн чоруур болзувусса эки диин!

Мен шуут бо "Анай-Хаак" студияның ырларын дыңнап шыдавас апардым. Ырларда тыва үннер шуут чок аан! Олар өжегээр ынчап турар улус чүве бе? Азы чадай-чадай американзып каап кыштап турар улус чөве? --Көпек (обсуждение) 03:21, 23 Ийи айның 2015 (KRAT)

Мээң бодалым болза мындыг: "ложка" деп сөс бар, ол сөс "омааш"ты-даа, "шопулак"ты-даа тываларның көвей кезиинде солуй берген. Чүге дизе боду эптиг база өске сөстер-биле быжыг холбаалыг: "чайная ложка", "бичии ложка". Орус-даа, англи-даа, кандыг-даа (казахтардан, алтайлардан, татарлардан база айтырып көрүңер) дылдарда диалектилер эстип каар. Ол диалектилер турзун дээр болза, дыка улуг ажыл херек - бис күш четпес бис, чүге дизе өзек диалектини деткип турар программавыс безин чок. Диалектилер хамаанчок, өзек дылывыс сөстери безин чоорту солуттунуп турар. Ынчангаш өзек дылывысты диалектилер-биле байыжыдар херек, а канчап билир - диалектилеривис база артып каар: сөстер барда - диалекти база артып болур.

"Ложка"дан өске кандыг сөстер барыл:

1. сумка (рюкзак, портфель, колчедан, чемодан и т.д.) - тыва дылда сумка деп сөстүң орнунга кайы сөстү ажыглаар бис база ооң янзыларын канчалдыр адаар бис?
2. чехол (чехол оружия (тыва сөзү бар), чехол от прибора, чехол от мобильника, чехол музыкального инструмента и т.д.). "Хап" деп сөс-биле шуптузун адаар болзувусса, "пакет", "упаковка", "обертка" - бо сөстер канчаарыл?
3. "Вход/выход" - бо сөстерниң орнунга чүнү ажыглаар... Чижээ: "У входа я оставил свою дверь для новой комнаты". "Вход на сайт запрешен", "Вход на сайт", "Из сайта можно выйти через "выход" или через закрытие браузера"...
4. Сөстерге "чаа" эвес, а "немелде" утка киирери - дыл сайзыралының бир аргазы.

...Азы мээң саналдарым үрегделдиг кылдыр көстүп тур бе? Мээң кол сорулгам: а) тыва дыл кырынга домактарны нарынчытпайн чуртталгага ажыглаары - синонимнер-биле, будалбас омонимнер-биле, тыва домакка тааржыр үннүг сөстер-биле база тыва дылгаа тааржыр неологизмнер-биле (Экономика, Финансы, Менеджмент деп эртемнерни сайгарар болзуңарза, аңаа хамаарышкан терминнерни таарыштырары албан херек - бо эртемнер Тывага дыка херектиг).

Моон өске аргалар бар болза, чугаалап көрүңер.

"Анай-Хаак" студиязы ("студия" хевээр арттар бе?) колдуу төлээлери - тыва дылды, чогаалды, төөгүнү "5"ке билир кижилер деп бе? Оларның сөзүглелдерин бижип турар улустарын өөредир херек азы чогаалчылар-биле харылзажыр херек. --Agilight (обсуждение) 13:50, 23 Ийи айның 2015 (KRAT)

Өске дылдарны сайгарып көрээл. Чогум дыл эртеминде синонимия биле омонимия деп чүве бар диин.

Чижек: анли дылда run деп сөс бар. Анги run деп сөстү орус дылче канчаар очулдуруп болурул.

«Бежать», «ход, «движение», «побег», «пробег», «поъездка», «отрезок времни», «спрос», «соревноваться», «провозить контрабанду», «подвозить» оон даа ыңай...

Англи дылда бо шупту орус сөстерни чаңгыс run деп сөс-биле илередип турар. Оларда хөй уткалыг like деп сөс база бар. Ындыг хевирлиг чижектер эңдере диин.

Бис англи дылды көңгүс сайзыраваан, кээргенчиг дыл деп санавайн турар логой бис.

Япон дылды көрээли.

Японнар чаңгыс тэнно деп сөс-биле "имеператор", "хан", "король", "лорд", "королева", "шах", "фараон", "царь", "султан" деп сөстерни айтыр-дыр! Бис япон дылды "сайзыраваан, кээргенчиг дыл" деп чугаалап болур бис бе?

Чүге олар дылын "сайзырадып" ол хамык көвей сөс бүрүзүнге тааржыр япон сөстер тыппазыл? Чүге-дизе япон дылга ындыг сөстер херек чок. Японнар американнардан "бижек" биле "эжик" деп сөстер үлегерлеп алган.

• Door - японнап адаарда Доору дээр.
• Knife - японнап адаарда Найфу дээр.
• Sport - японнап адаарда Споцу азы Супоцу дээр.

Бо хамык сөстерни үлегерлеп алган ужуру чүл? Япон бижектер европаның кухнязынга ажыглап турар бижектерге дөмей эвес. Ёзулуг япон бажыңда калбаңнадыр аъжыдар эжик чок? Оларның эжиктери дээрге анаа саазын, манзадан кылган хере тыртар ханалар дыр. Япон киноларны көрдүң няан?!

Тыва дылды көрээли.

• Кудук деп сөс-биле 2 аңгы чүве айтып болур бис. 1.Водокачка. 2. Колодец.
• 100 чыл бурунгаар тыва чугаага суурга деп сөс 2 уткалыг турган. 1. Даңгына бажыңы 2. Субурган.
• Хөй уткалыг «хап» деп сөс тыва чугааның онзайгай шынарын илередип турар, ында багай чүү-даа чок!
• Вход/выход - Кирер чери/Үнер чери азы Кирер эжии/Үнер эжии.
• Туалет - Арыгланыр чер.
• Чамдык улусту дыңнаарымга сумка дивейн барба дээр-ле чүве! "Барбам уштуп алыйн шува" дээнзиг!

Сээң бодалың мындыг хевирлиг: «Бо орус дылда мындыг сөс бар-дыр, ол сөс ышкаш тыва дылда сөстер бар ирги бе?» Оон кандыг бир орус сөске тааржыр сөс тывар дээш сен баъжың-биле өскээр баар сен.
Али, баъжыңга артык бодал тутпа! Чогум эртем терминнери тыва литературлуг дылда эңдерик! Кызылче келзиңзе, Пушкина аттыг библиотекаже баргаш кел. Ында тыва дыл салбыры бар. Библиотекарь сеңээ экономиктиг терминнери бар номнарны дөгерезин уштуп бээр. Политиктиг биле Юридиктиг тыва номнар ында эңдерик! --Көпек (обсуждение) 19:36, 23 Ийи айның 2015 (KRAT)

Чаа терминнер дугайында бодалдарым соксадыр деп бодай бердим. Чүге дизе улустар чүгле удурларыныр боданыр. Мээң чуртталгамга ындыг байдал тургузуксавайн тур мен... Эмин эрттир артык чугаа үнер болгаш ынчалдыр-ла чонда идекпейлиг ажыглаттынып турар тыва дылдың сөстери кызырлып турарын улус эскербейн, боттарын оожургадып турарлар. Ооң чылдагааны - дыл азы эпчок болуп турар...

Мээң бодалым мындыг эвес: «Бо орус дылда мындыг сөс бар-дыр, ол сөс ышкаш тыва дылда сөстер бар ирги бе?», а "Бо чүүлдү топтуг тайылбырлаарда, кандыг сөстер-биле тайылбырлап болур мен?"

База данных, экономика (саң-хөө эвес, саң-хөө - финансы), лицензия, лицензиат, лицензиар дээш дыка көвей сөстер эвес, а билиглерни тайылбырлаарда долу терминнер аппарады херек... Очулдурар аргалар херек болуп турар. --Agilight (обсуждение) 20:39, 23 Ийи айның 2015 (KRAT)

Чогум терминнер чергелештир тургузар ажылың эки-ле дир. Мээң бодалым-биле, тыва дылдың байлаа "домакта" диин. Ёзулуг тыва чугаа дээрге анаа сөстер чыындызы эвес дир. Ёзулуг тыва чугааның дузазы-биле бис өгбелеривистиң сагыш-бодалын илередип турар бис! Сагыш-бодал деп турар чүвемни орустаар болза «менталитет» азы «мировоззрение» дээр! Тыва алгыштарны номчуп көр даан! Чаңгыс-даа орус кижи ынчалдыр домак тургузуп шыдавас, чүге-дизе орус домактың тургузуу сыр өске! Эрги ырларда, алгыштарда өгбелеривистиң сүзүү, сагыш-бодалы шуут сиңе берген. Ниитилел хаалгазында мээң Орхон-Енисей бижик деп чүвем номчуп көр даан. Ында тыва биле орус домактар бар, оларны деңнеп көр. Бижээн утказы чаңгыс, ынчалза-даа домактар тургузуу сыр аңгы. Тыва бижик тывазыг болур, орус бижик оруссуг болур ужурлуг. --Көпек (обсуждение) 22:21, 23 Ийи айның 2015 (KRAT)