Ямбы аттары
Ямбы аттары – 20 чүс чылдың эгезинге чедир идепкейлии-биле ажыглаттынып турган ямбыларның аттары.
- ХАА — сумунуң болгаш кожууннуң бижээчизи, көдээже үнүп сургакчылаар кижи, суг диңзелерлиг (чиңзелерлиг) азы шил диңзелерлиг бөрттүг болур. Улуг-улуг байырларга шүглүп үнген тергиин чергениң мөгелеринге, шылгараңгай ыраажыларга суг диңзени шаңнал кылдыр тыпсыр.
- БОШКА — арбан даргазы, шеригге деңней көөр болза, салбыр баштыңынга дең дужаалдыг болур, одагазы чок хола диңзе кадаан бөрттүг болур.
- ХҮНДҮ — суму даргазының оралакчызы, шеригге — 100 шериг баштаар. Бөргү кара одагалыг болгаш хола диңзелерлиг болгулаар.
- ЧАЛАҢ ямбыны сумунуң азы кожууннуң кол бижээчизинге тыпсыр. Чалаң чергелиг албан-хаакчыга база ол атты тыпсыр. Шериг чалаңнары база тургулаар, ол 20 шериг командылаар, бир чамдыкта 100 шеригни база баштаар. Кара одагалыг болгаш кара-көк диңзелиг бөрттүг болур.
- ТЕРГИИН ХАА ямбы атты чурттуң маадырынга тыпсыр. Херелдиг көк диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган бир карактыг каас-чараш одагалыг болур.
- ЧАҢГЫ дужаалдыг кижи сумуга азы кожуунга албан ажылы кылыр болгаш 100 азы 1000 шеригни баштаар эргелиг. Херелдиг көк диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган ийи карактыг сарыг одагалыг болур.
- МЭЭРЕҢ ямбы аттыг кижи сумуга болгаш кожуунга албан ажылы кылыр, 100 азы 1000 шеригни баштаар эргелиг. Херелдиг көк диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган үш карактыг сарыг одагалыг болур.
- ТЕРГИИН, азы ЧАГЫРЫКЧЫ — дарга, ноян, кожууннуң кол харыысаалгалыг ажылдакчызы, аймак яамызының сайыды бооп болур, 1000 шеригни баштаар, шериг штабын даргалаар эргелиг. Кызыл диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган бир карактыг сарыг одагалыг , кара торгу кандаазылыг болур.
- ГҮН ямбы аттыг эргетен кижи кожууннуң нояны болгаш даргазы болур, аймак яамызының сайыды база болур. Орус аттар системазында генерал-майор атка деңнежир эрге-дужаалдыг. Херелдиг хүрең-кызыл диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган бир карактыг алдынналчак-сарыг одагалыг, кара торгу кандаазылыг болур. Он сумулуг Даа кожууннуң нояны Моңгуш Буян-Бадыргы Гүн ямбы дужаалдыг турган.
- БЭЭЗИ ямбы аттыг кижи кожуун нояны, аймак яамызының сайыды болгаш чазактың албан-хаакчызы болур эргелиг. Генерал-лейтенантыга дең эргелиг. Херелдиг хүрең-кызыл диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган ийи карактыг алдынналчак-сарыг одагалыг, кара торгу кандаазылыг болгулаар. Тываның эң улуг — он чеди сумулуг Бээзи кожууннуң чагырыкчызы Чымба бээзи турган.
- ВАҢ ямбы аттыг эргетен болза аймактың хааны, күрүнениң сайыды болур. Шеригге болза генерал-полковникке деңнежир эргелиг. Херелдиг хүрең-кызыл диңзелиг, алдын-доос чүүнден кылган үш карактыг алдынналчак-сарыг одагалыг, кара торгу кандаазылыг болур.
- ХААН – түрк аймак-сөөк болгаш түрк дылдыг кижилерниң хаан төрезиниң бажынга олурар эң улуг дужаалдыг эргетен. Хаанның оваадайын болгаш кедер хевин күрүнеден бадылаар болур.
Дөзүглел
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Кенин-Лопсаң М.Б. Тыва чаңчыл. Кызыл, 2017, а. 149-150.