Даржай, Александр Александр оглу

Александр Александр оглу Даржай
Александр Александр оглу Даржай
Төрүттүнген хүнү:	1944 ноябрьның 3
Төрүттүнген чери:	Суг-Аксы, Туви́нская авто́номная о́бласть[d], РСФСР[d], ССРЭ;
Мөчээн хүнү:	2016 апрельдиң 23 (71 хар)
Альма-матер:	ТывКУ
Шаңңалдары:

Александр Александр оглу Даржай (орус. Александр Александрович Даржай; ноябрь 3, 1944 чыл – апрель 22, 2016 чыл) – тыва чогаалчы, шүлүкчү, очулдурукчу, журналист, Тываның улустуң чогаалчызы, 1979 чылдан ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң доозукчузу.

Намдары

Элээди болгаш чалыы чылдары

Александр Александрович 1944 чылдың ноябрь 3-те Сүт-Хөл кожуунунуң Суг-Аксы суурунга мал эмчилериниң өг-бүлезинге төрүттүнген.

1950 чылдарның эгезинде чогаалчының ада-иези Чаа-Хөлче көжүп, аңаа турумчуп чурттай берген. Ынчангаш ооң чаш болгаш чалыы үези Чаа-Хөлдүң Булуң-Терекке эрткен.

1951 чылдың сентябрь 1 – Сашаның школа эжиин ажыткан хүнү. Оолдуң салым-чаяаны бичии чылдарында-ла илереп, көстүп келген. Шүлүкчүнүң бодунуң сактып чугаалап олурары-биле ооң авазы черле сөске чечен кижи чораан болуп турар. Орус, тыва дылда номнарны уругларынга бо-ла номчуп бээр, тоол-домакка кончуг чораан дээр. Оглу Саша ном номчуп олурар болза, авазы ону чара кирбес, айбылавас чораан. Номчаан номунуң утказын ол кежээ дең чырыынга акыларынга, дуңмаларынга чугаалап чораан. Ынчангаш олар ону боттарының талазындан черле артыктап, чемелевес чорааннар.

Математикадан өске эртемнерде чүгле «4» биле «5» деп демдектерлиг өөренир турган.

Саша С. Сарыг-оолдуң «Саны-Мөге», С. Пюрбюнуң «Чечек» деп шүлүглелдерин шээжи-биле билир турган. Уран чүүл көрүлдезинге даады-ла киржип, шаңнал-макталга чедип чораан. А 1957 чылда Кызылга Тыва автономнуг областың школачыларының уран чүүлүнүң бирги көрүлдезинге Александр киржип, шүлүкчү С. Тамбаның «Доңгада кадык» деп тоолун аянныг номчааш, шаңналдыг черни ап, түңнел концертке киржир аас-кежиктиг болган. Номга болгаш уран номчулгага хандыкшылы Александрны шүлүктер бижииринге чайгаар белеткээн чадапчок.

Чогаалчының бодунуң чугаалааны-биле алырга, ол баштайгы шүлүүн 12 харлыында-ла бижээн, кышкы арыг-чаагай хүннээректиг хүн, ооң херелдеринге чайнаан маңган ак хар ону чалгыннандырыпканын шүлүкчү сактыр болду.

Чанган куштар харлыг даглар бажын ажыр
Чашкы шаамны чалгынынга алгаш барган.
Сактыышкынның чараш өңнүг чуруктары
Сагыжымда кезээ мөңге артып калган.

                              «А. Даржай "Дуруяалар».»
                                                («Өгбелеривис ак-көк ыжы»)»
                                                                                                 «Кызыл, 1987.»

Александр Даржайның чогаадыкчы салым-чаяанының эге чадазында салдар чедирген кижилер – школачы назынында тыва чогаал башкылары Допай Александра Монгушевна, Кызыл-оол Виктор Седипович олар, төрели болур чогаалчы Монгуш Өлчей-оол Кунгааевич бичии оолду деткип, ооң кичээнгейин уран номчулгаже угландырып, идигни берип, арга-сүмезин кадып, чогаалга сонуургалын оттурганнар.

Шүлүкчүнүң ада-өгбе төөгүзү база-ла солун. Кырган-авазы (ачазының авазы) Монгуш Долчун Шеми-Аксы, Сүт-Хөлдүң Ак-Даш чурттуг алдан-маадырларның тура халыышкынының идепкейлиг киржикчизи Монгуш Оттукайның уруу чораан, а кырган-ачазы (ачазының ачазы) Адар-Төштуң Ак-Хемден Монгуш Лопсан дээр караң көрнүр, кайгамчык хуулгаазын Буга хамның оглу кижи чораан. Монгуш Оттукай биле Монгуш Лопсан кайызы-даа аажок чечен кижилер турган. А. Даржайның сөске чечен чоруу база-ла ада-өгбе салгаан чадавас боор.

1962 чылда Чаа-Хөл ортумак школазын доон соонда, ол өскен сууру Булуң-Терекке «Найырал» совхозунуң Кызыл-Даг салбырынга 1965 чылга чедир хаван ажаакчылап, тудугжулап ажылдаан.

Баштайгы шүлүктери

Элээди чылдарында дептержигежи долуп, бижиттинген шүлүктери эвээш эвес апарган, аныяк шүлүкчү оларын катап-катап номчуп, эде-хере тыртып, чамдыктарынга таарзынып, а бир чамдыктарынга таарзынмайн-даа баргылаар турган.

Шүлүкчүнүң бижип турары-биле алырга, Өлчей-оол Кунгааевич Монгуштуң сүмелээни-биле эң дээре дээн шүлүктерин ол «Шын» солунче 1964 чылда чорудупкаш, четтикпейн манап турган... Сураг барган. Идегелин оскунуп чорда, ноябрь 1-де үнген «Шын» солунну ажыдыптарга, Монгуш Кенин-Лопсанның «Мотористиң шүлүктери» деп киирилде чүүлү-биле «Мөңге дазыл» биле «Эртинем сен» деп шүлүктери бо чораан. Ол дугайын «Шүлүкчүнүң кокпазынга бир дугаар кирген хүнүм ол болган» деп шүлүкчү хемчээттинмес улуг өөрүшкү-биле сактыышкынынга демдеглээн.

МӨҢГЕ ДАЗЫЛ
Талдың, терек, хадыңнарның
Дазылдарын быжыг дижир.
Ынчалза-даа ирип чыдыыр
Ындыг чаңчыл оларда бар.

Чүгле чаңгыс найыралдың
Чүден быжыг дазылы бар.
Шак ол дөстү тура тыртар
Чаңгыс-даа күш диптерде чок.

Идегеттер семеп келзе,
Ие-чуртум серт-даа дивес,
Идегелдиг дазыл-дөзү
Ленинниң номналында.

ЭРТИНЕМ СЕН
Ажылымның бүдүнгүрү,
Сеткилимниң омак-хөглүү,
Арыг-шынчы ынакшылым
Сээң чаңгыс деткимчеңде.

Сээң арның бодап-сактып,
Сээң адың катап адааш,
Чүрээм хөглеп, ырлай бээр-дир,
Чүгле сен мээң эртинем сен.

Өг-бүлези

Ада-иези болгаш кады төрээннери

Ооң авазы Екатерина Очуровна Деңзиваа (Түлүш уктуг) Улуг-Хем кожууннуң Белдир-Кежиг чурттуг, ачазы Александр Күдерекович Даржай (Монгуш уктуг) Чаа-Хөлдүң Адар-Төште Ак-Хем чурттуг.

Ада-иези беш оолду база чаңгыс кысты төрээш, өстүрүп каан. Александр Даржай ада-иезиниң дөрт дугаар оглу.

Александр Күдерекович биле Екатерина Очуровна олар кайызы-даа 1936 чылда Даг-Алтайның Ойрат-Турага ажыл-агый техникумун дооскан.

Шүлүкчүнүң ачазы үр чылдар дургузунда Сүт-Хөл, Өвүр, Чаа-Хөл кожууннарга кожуун даргазы эрге дужаалга ажылдаан, сөөлгү чылдарда Кызыл-Даг сумузунуң партия Комитединиң секретарынга ажылдап чораан. Оожум-топтуг чаңныг, ак сеткилдиг, ажылынга харыысалгалыг ажылдакчы чораан.

Екатерина Очуровна ажылдап чораан чылдарында дааган ижинге хөлчок кызымак, четпестер чандыр көрбес, хөй-ниитижи, хурал-суглаага улус-чон мурнунга чүвениң шынын ажыы-биле чугаалаар, кончуг дорт, шиитпирлиг чораан кижи деп чон сактып чугаалажыр. Ооң адын адавас, Коммунист деп адаар чораан дээр.

«Чаавамның аъш-чем кылыры, даараныры, арыг-силии кедергей. Хөй ажы-төлү-биле чергелештир өскүс калган чуржуларын карактажып, дузалажып чораан чымчак сеткилдиг кижи. Ол шагда тускай-билиглиг, ажыл-агыйынга чүткүлдүг "дарга" чаавамга чоргаарланып чораан мен. Акым-даа, чаавам-даа чонунга ак сеткилдии-биле ажылдап берип чораан. Хууда байып, сегип, улус-чонга улуургак, кадыг-шириин чорбааннар, арыг-чаагай арын-нүүрлүг улус ийин» деп, чуржузу, РСФСР-ниң улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы Сүгдер Мачыылаевна Содунам чылыы-биле чугаалаар чораан.

Шынап-ла, таварышкан кижи бүрүзүн «коммунист» деп адаары берге. Чүгле чаңгыс ол сөс безин бөдүүн мал эмчизиниң аажы-чаңын, кижизиг бүдүжүн, оожургал чогун, ажылынга харыысалгалыын, негелделиин, чаныш-сыныш чогун сөглеп турар бадыткал-дыр.

Шүлүкчүнүң «Ада-ием өнчүзү» деп шүлүүнде «Авам, ачам бо чырык өртемчей кырынга чүзү-даа чок төрүттүнүп келгеш, кызыл дустап чоруурда база-ла куп-куруг чоруй барганнар» деп одуруглар хоочун башкыларның бо сөстериниң бадыткалы ол эвес деп бе?

Чогаалчының ада-иези Тывага көдээ ажыл-агыйның тускай эртемниглериниң баштайгыларының бирээзи болганда, чаа Советтиг Тываның сайзыралы, хөгжүлдези дээш билиин, күжүн харам чокка өргүп, улуг үлүг-хуузун киирген төрээн чуртунуң ёзулуг хамаатылары болур-дур.

Оларның улуг оглу Май-оол Александрович салым-чаяанныг чурукчу. Ооң ажылдары 1961 чылдан бээр Тывадан үнүп, чүүл-бүрү делгелгелерге киржип эгелээн. Май-оол Даржай «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медальдың, «ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг аттың эдилечизи чораан. Оон биче акыларын Каң-оол, Ким-оол дээр. Оларның кайызы-даа Булуң-Терек, Чаа-Хөлге тудугжулап, чонунга ажык-дузазын ак сеткилдиг көргүзүп чорааннар.

Чогаалчыдан бичези Галина Александровна. Ооң эмчи болур күзели өг-бүле аайы-биле бүтпейн барган-даа болза, төрээн сууру Булуң-Теректиң эмнелге салбырынга хөй чылдарда макталдыг ажылдап чораан. Ол өөнүң ээзи-биле үш кысты, бир оолду эртем-билигге чедирип, бут кырынга тургузуп каан төлептиг ие. Шүлүкчү «Чавыт хензиг бажыңывыс» деп шүлүүнде авазының изин баскан чаңгыс кыс эргим дыңмазы Галяның дугайында мынчаар бижээн:

Чылдар эрткен. Авам хөөкүй кызыл-дустаан.
Чыглып келир өөрү база уурук-суурук.
Чаптанчыг ажы-төлүн кижи кылгаш,
Шатты мөңге дөженгештиң удугулаан...

Хензиг чавыт чаңгыс өрээл бажыңывыс
Кежээлерде ээн куруг артып калбаан:
Авам орнун ээлеп арткан дуңмам уруг
Аяк шайын кирген чонга сунуп орар.

Харааданчыг чүве чүл дээрге, шүлүкчүнүң Каң-оол, Ким-оол, Май-оол акылары, дуңмазы Галя олар чырык өртемчейден эрте чарылган.

Хеймер дыңмазы Евгений Александрович чугаакыр, чазык-чаагай, эш-өөрзүрек, тывынгыр-сагынгыр, шевер холдуг. Ол Кызылда чурттап чоруур.

Хайыралыг ынак дуңмам,
Галяжыым, чулаң чүге
                                    эрте өштү?..
Уругларның, уйнуктарның
Кара а чаштыг чүге кагдың?..
                                             Улуг акың
Качыгдалдан караргаштың,
Халагым төп, хилеп чор мен!
                                              Күжүр дуңмам,
Чүлдү-чүрээң чылыынга ам
                                            чылынмас мен...
Сүттүг шайың моон соңгаар
                                             аартаар байтык,
Эрнимге-даа дээспес мен,..
                                          эргим дуңмам,
Эрте чүге чоруй бардың?..
                                       А халак,
Эрте чүге чулаң өштү?..
                             Чаңгыс-ла кыс дуңмам...

                                   «2001, июль 12 - декабрь 21»

                  «А. Даржай "Чаңгыс-ла кыс дуңмамны"'»

Бодунуң өг-бүлези, ажы-төлү

А.А. Даржай амыдыралынга кожа базып чоруур быжыг чөленгиижи, арга-сүме солчур эжи, келир үеде уругларының эргим авазы болур ынакшааны аныяк кыс-биле өг-бүлени тудуп алган.

Ол чалыы, чараш аныяк уруг кончуг топтуг бүдүштүг, биче сеткилдиг, экииргек, кежээ кыс болган. Чогаалчы кижиниң кады кырыыр эжи болурунга төлептиг-даа (чугааланган кижини үзе кирбес, дыңнап билир, арнында хүлүмзүрүг долган олурар).

Мария Даржай – Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраага төрүттүнген. Бичии турда-ла адазы, репессияга таварышкаш, чок болган. Төрелдериниң өг-бүлезинге 8 дугаар төлү кылдыр өскен. Кызылдың педагогика институдун

дооскан^[1].

Аныяк өг-бүле ийи ажы-төлдүг болур аас-кежиктиг болганнар. Оларның дун кызы - Азиата Александровна Даржай, оглу - Аяс Александрович Даржай.

Чогаалчы оларынга шүлүктерни тураскаадып бижип чораан.

Чогаалчының өөнүң ишти, оглу, кызының иези, Мария Доңгаковна Даржай, чамдык шүлүктериниң маадыры, эң «шыңгыы критиги» (чогаалчының бодунуң чугаалааны-биле).

Ол Тыва Республиканың Күш ажыл база социал хөгжүлде яамызының болгаш Россияның пенсия фондузунуң Тыва Республикада салбырының пенсия килдизинде 30 чыл ажыг ажылдаан. Мария Доңгаковна «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүткелдиг аттың, «Күш-ажылдың хоочуну» медальдың, «Социал хандырылганың тергиини» демдектиң эдилекчизи.

Эң-не чырыткылыг, буянныг чылдар

Кандыг-даа кижиниң амыдыралында сагыш-сеткилден балалбас буянныг чылдар турар. Оларның аразында школачы болгаш студент чылдар онзагайы-биле ылгалып чоруур. Кады өөренип чораан эргим, чалыы, чараш эштериң, эртем-билиг берген башкыларың, ында-хаая-даа бол, бо-ла карактарыңга чуруттунуп келир.Чогаалчы Александр Даржайның аныяк-чалыы чылдарының сактыышкыннары сүзүглелдиг, арыг.

Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң дыл факультединге өөренген чылдары А. Даржайның амыдырал-чуртталгазында эң-не чырыткылыг, буянныг чылдар болган. Дээди эртемниг, дыл болгаш чогаал башкызы деп мергежилди чедип алганы аңаа чогаал ажылынче ханылап киреринге канчаар-даа аажок улуг дөгүм болганы чогаалчының дараазында сактыышкынындан тодарап келир:

«Бистиң башкыларывыс биске ханы билигни бээринден аңгыда, боттарының сеткил-чүрээниң чылыын, чырыын харам чокка өргүп келген. Эгээритнмес билиин меңээ сиңирип, дамчыдып берген башкыларым Шулуу Чыргал-оолович Сатка, Елизавета Баракаевна Салзынмаага, Куулар Хунажыкович Оргуга, Александра Касхоевна Ойдан-оолга, Алдын-оол Саинотович Хомушкуга, курузувус удуртукчузу, сагыш човаачал, буянныг ие сеткилдиг Ираида Михайловна Бородичиге, Регина Рафаэловна Бегзиге, Мария Андреевна Хадаханэге, Елизавета Ивановна Коптевага өөрүп четтиргеним илередип чоруур мен. Мээң чогаалчы салым-чаяанымга бо башкыларның салдарының чаагай болганын чугаалавас аргам чок.
Тыва дылдың онзагай чараш-каазын, ооң сөс курлавырының дүп чогун, бай-байлаан бистер башкыларывыстың лекцияларындан билип ап, шиңгээдип чордувус. Студент Чылдарым сактып келген санымда-ла, мээң караамга кадыөөренип чораан өөрүм оолдар-кыстарның арын-шырайлары-биле кады хүндүлүг башкыларым Елизавета Баракаевна Салзынмаа, профессор Шулуу Чыргал-оолович Сат болгаш өскелер-даа көстүп келгилээр.
Эң ылаңгыя Шулуу Чыргал-оолович Саттың далаш чок, топтуг, оожум үнү, билдирер-билдиртпес чазык хүлүмзүрүү ол-ла хевээр дыңналып, чуруттунуп көстүп келир. Башкының лекциязын дыка-ла кичээнгейлиг дыңнаар турдувус. Семинарлыг кичээлдер кедергей солун эртер турду".
"Шулуу Чыргал-оолович Сатка хамаарылгам өске арткан өөрүмден элээн ылгалдыг турган боор. Ооң адын амга чедир чоргаарал-биле сактып чор мен. Мен ооң кады төрээн дуңмалары оолдар Май-оол, Ынаайаң Саттар-биле чаңгыс школага өөренип, Чаа-Хөлге ойнап өскен мен. Кол-ла чүве Шулуу Чыргал-оолович Сат меңээ төрээн тыва дылывыска бердинип, аңаа ынакшып, ону ыдыктап, сүзүглээриниң кайгамчык үлегер-чижээн көргүскен. Мен башкының тыва дылга хамаарыштыр берип турган эгээртинмес билиглериниң чүгле эвээш кезиин шиңгээдип алган-дыр мен деп хомудап чор мен.
Тыва дылды тускай эртем кылдыр сайзыраарынга Шулуу Чыргал-оолович Саттың киирген эртем талазыбиле үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг. Ол – тыва дылдың Улуг шинчээчизи. Баштайгы тыва профессор, дыл эртемнериниң докторуШулуу Чыргал-оолович Саттың эртемден алдар-ады Тывадан дашкаар дашкаар өткүдү-биле дыңналып чангыланган.
Сеткилим ханызындан тыва дылымның кайгамчык эртине байлаан меңээ суй белек кылдыр сунуп, мени чечен чогаалдың кокпа-оруунче хоочун чогаалчылар Сергей Пюрбю, Юрий Кюнзегеш, Монгуш Кенин-Лопсан олар-биле бир дөмей киирип кааны дээш, Улуг башкымның овурунга мөгейип, четтиргенимни илередип чоруур мен».

А.А. Даржайның сактыышкыннары

ТЫВА ДЫЛЫМ
Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,
Сүүзүннүг мага-боттан адырылбас,
Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,
Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Кырган-ачам уран-мерген тоолундан
Кыштың узун кежээзинде сени танааш,
Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп
Магадааштың кезээ шагда ынакшаан мен.

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың
Өжээн-килең доюлдурар түрлүг ырын
Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг
Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок
Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.
Оглуң менден эртинеңни харамнанма,
Тыртым болба, дээжзинден хайырлап чор.

Сен чок черге - сеткил-чүрээм куруг-хоозун,
Сен чок черге - хову кезээн каңмыыл-дыр мен.
Чаагай чолум, алдар-адым сенде тудуш,
Чалгын-чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!
1980, март 20

Студент үезинде-ле А. Даржай «Тываның аныяктары» солунга корреспондент бооп ажылдай берген.

Удаа-дараа үнүп эгелээн шүлүктериниң салдары-даа, улус-биле эптиг-чөптүг чугаалажып билири, топтуг бүдүжү ажылдакчы болу бээринге улуг дөгүм болганы чугаажок. Дириг чогаалчылар-биле чоок харылзаа чаа-ла ажыттынып орган талантыга идигни берип, аңаа «холун сунганы-даа» чадапчок. Ынчан аныяк шүлүкчүнүң чогаадыкчы ажылы көскүзү-биле тематика, идея, тургузуг, хевир-даа талазы-биле элээн байлакшаан болгаш улуг критиктерниң үнелелин ап эгелээн.

Шүлүкчүнүң башкылары

Студент чылдарда чогаал талазы-биле улуг башкылары Сергей Бакизович Пюрбю, Юрий Шойдакович Күнзегеш, Антон Каваевич Калзан, чогаал кокпазынче баштай холундан чедип киирип каан Монгуш Борахович Кенин-Лопсан-биле аныяк шүлүкчүнүң харылзаазы быжыккан. Александр Александрович Даржайның чогаалчы салым-чолунга Тываның ат-сураглыг кижилери буянын, авыралын көргүскен болур-дур. Оларның буянын чогаалчы утпайн чоруур.

Ажыл-ижи

1970 чылда институттуң 5-ки курузунга тургаш, каш ай ишти Тожу кожууннуң Адыр-Кежигге башкылап турган^[2].

1970-76 чылдарда «Тываның аныяктары» солуннуң килдис эргелекчизи, редактору чораан.

1976-1981 чылдарда – Тываның ном үндүрер чериниң редактору.

1981-1989 чылдарда – Тываның Чогаалчылар эвилелиниң литконсультантызы.

1989-1993, 1997-2001 чылдарда – Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы.

1979 чылдан бээр ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Хамаарышпас Күрүнелерниң Чогаалчылар эвилелдериниң Ниитилежидилезиниң күүском, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кежигүнүнге соңгудуп чораан.

1992-94 чылдарда Тыва Республиканың парлалга сайыды.

1994-98 чылдарда – Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады.

Бо хөй чылдар иштинде дыка хөйнү чедип алган-дыр силер, ам чүү дугайын хараадаар-дыр силер деп айтырыгга, А.А. Даржай: «Тыва дылга болгаш литературага башкылавайн чораанымга дыка хараадаар чордум» – деп харыылаар чораан^[3].

Чогаадыкчы орук-чолу

Шүлүкчү Кызылдың педагогика институдунуң дыл факультедин 1970 чылда дооскан. Студент чылдарында Александр Даржай шүлүк бижиирин шенеп, республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлге парладып эгелээн. Ооң баштайгы ному «Төрээн черим» деп ат-биле 1972 чылда чырыкче үнген. Ол чаа ном номчукчуларның болгаш чогаал критиктериниң, шүлүкчүлерниң эки үнелелин алган.

Баштайгы номунуң үнгени-биле кады ооң амыдырал-чуртталгазында база бир кайгамчык уттундурбас болуушкун болган. 1972 чылдың алды айда ол Тываның улустуң чогаалчызы, тыва чоннуң Улуг шүлүкчүзү Сергей Бакизович Пюрбю-биле Барыын-Хемчик кожуунга болуп эрткен тыва литература хүннеринге киржир аас-кежиктиг болган. Ынчан А. Даржай бир дугаар улус-чон мурнунче үнүп, бодунуң шүлүктерин дыңнакчыларга номчуп турган^[4]. Улуг шүлүкчү-биле Барыын-Хемчикке эрттирген чеди хонуу аныяк шүлүкчүге канчаар-даа аажок чаагай салдарлыг болган. Сергей Пюрбю аңаа шүлүк дугайында бодунуң бодалдарын чугаалап, өөреникчизинге бодунуң мерген угаазылалдыг чагыгларын берген. Сергей Пюрбю биле аныяк шүлүкчүнүң аразынга бүзүрелдиң хамаарылгазы тургустунган. Улуг шүлүкчүнүң шүлүкчү болгаш шүлүк дугайында чугаалары, угаазылалдары чогаал ажылынче чаа-ла ис баштап бар чораан аныяк кижиге канчаар-даа аажок өөредиглиг болган. Александр Даржайның шүлүкке ооң бодунуң үнүн дилеп тыварынга, холунуң үжүүн тодаргай үндүрүп алырынга Сергей Пюрбюден аңгыда, онзагай салдарны сураглыр шүлүкчү Юрий Шойдакович Кюнзегеш чедирген.

Тыва дыл кырынга үнген номнары

Александр Даржайның дараазында шүлүктериниң номнары парлаттынып үнген:

Төрээн черим (1972);
Үделге (1975);
Эргелениг (1978);
Артыш айдызы (1982);
Мөңге чер (1985);
Өглеривис ак-көк ыжы (1987);
Сарыг бүрү үезиниң сарынналыы (1993);
Чогаалдар чыындызы (1994);
Авамга боодал чечээм (1998);
Чуртталганың шириин шөлү (1999);
Ынакшылдың ширээзи (2003);
Шаг-үениң шылгалдазы (2004);
Идегелдиң чырыы (2005).

Ооң проза чогаалдары база тускай номнар кылдыр чырыкче үнген.

Сылдыстыгда дүш (1979);
Чурттаарын күзезиңзе (1984);
Четкер четкизи (1991);
Шагар-оътта шалың (1995);
Дүлгээзинниг аян (2004);
Казанак (2006);
Сагыштың ыстап аарыыр эрээзи (2009).

Өске дылдарга үнген номнары

Орус дылда:

Звон стремян (Кызыл, 1980);
Щедрый очаг (Москва, "Современник", 1985);
Пришла пора... (Москва, "Молодая гвардия", 1986);
Благословение Неба и Земли (Москва, "Советский писатель", 2005);
Песня неоперившейся любви (2004).

Алтай дылда:

Арчынныҥ jыды (1985).

Шүлүкчүнүң чамдык шүлүктерин украин, белорус, казах, моол, хакас дылдарже очулдурган.

Очулга ажылдары

Бодунуң чогаалдарын бижииринден аңгыда, орус чогаалчы А.С. Грибоедовтуң «Угаан човулаңы» деп комедиязын, испан шүлүкчү Гарсиа Лорканың «Ханныг куда» деп трагедиязын, немец чогаалчы Бертольт Брехтиң «Сычуанның буянныг кижизи», Максим Горькийниң «Ирей» деп шиилерин, Виль Липатовтуң «Көдээ суурнуң шагдаазы» деп тоожузун, Александр Пушкинниң «Алдын балык болгаш балыкчы дугайында тоолун», Антуан де Сент-Экзюпериниң «Бичии тажы» деп тоожу-тоолун, Александр Блоктуң, Михаил Лермонтовтуң, Тарас Шевченконуң, Сергей Есенинниң, якут Семен Даниловтуң, алтай Аржан Адаровтуң, казах Олжас Сулеймановтуң шүлүктерин тыва дылче очулдурган.

Ооң очулга ажылында эрте бурунгу түрк шериг баштыңы Күл-Тегинге тураскааткан бижимелдерниң очулгалары онзагай черни ээлеп турар.

Ол «Тыва литератураның антологиязы», «Тыва чечен чугаа», аныяк чогаалчыларның «Дамырак-1», «Дамырак-2» деп чыындыларын тургускан.

Шүлүкчүнүң чамдык чогаалдарын «Молодая гвардия», «Смена», «Поэзия», «Истоки», «Литературная учёба», «Студенческий меридиан», «Сибирские огни», «Дальний Восток» (Россия), «Днипро», «Жовтень», «Сiзурiя» (Украина), «Жалын» (Казахстан) сеткүүлдерге, «Комсомольская правда», «Литературная Россия», «Литература и искусства», (Беларусия), солуннарга, «Россияне», «Песнь о Сибири» деп антологияларга парлагылаан.

Чечен сөстүң чаяакчылары Сергей Пюрбю, Степан Сарыг-оол, Монгуш Кенин-Лопсан, Юрий Кюнзегеш,Салим Сүрүң-оол, Кызыл-Эник Кудажы болгаш өске-даа чогаалчыларның соон дарый Александр Даржай тыва поэзияның хевирлеттинип тургустунарынга бодунуң үлүүн киирип чоруур ховар дээн салым-чаяанныг бышкан шүлүкчү. Ооң поэзиязы уран-чечен чаа хевирлиг шүлүктер-биле байлакшып, философтуг ханы уткалыы-биле өскелерден онзагайланып, аныяк тыва поэзияга күштүг салдарны чедирип, ооң бөгүнгү арын-шырайын тодарадып чораан.

Шаңнал-макталдары:

1982 чылда Украинаның Ровно облазының комсомол шаңналының лауреады болган.

1992 чылда база-ла аңаа чогаал талазы-биле Тываның Күрүне шаңналын тывыскан.
1994 чылда ол Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажыл» дээш медалы-биле шаңнаткан.
2004 чылда «Ынакшылдың ширээзи» деп сонеттер ному дээш, Тыва Республиканың Чазак Даргазының С.А. Сарыг-оол аттыг шаңналының лауреады болган.
2005 чылда культура болгаш литератураның хөгжүлдезинге киирген үлүг хуузу дээш, ону Россия Федерациязының Найырал ордени-биле шаңнан
2007 чылда тыва чечен чогаалды хөгжүдүп сайзырадырынга киирген ачы-хавыяазы дээш, Александр Александрович Даржайга «Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы» деп атты тывыскан.

Сөөлгү чылы

А.А. Даржай сөөлүнге дээр ажылдап келген. Француз чогаалчы Антуан де Сент-Экзюпериниң «Бичии тажы» деп чогаалын очулдурган. Далай адаанче кире берген Эрги Чаа-Хөл чуртунуң дугайында тоожулалды бижип турган.

2015 чылдың ноябрь төнчүзүнде Тыва Республиканың Чазааның баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол-биле ужуражып, Тыва дылдың хүнүн томуйлаарының дугайында санал киирген. 2016 чылдың январь 18-те Тываның баштыңы «Тыва дылдың хүнүнүң дугайында» деп доктаалды үндүрген. Оон бээр 4 дугаар чыл тыва дылдың хүнүн ноябрь 1-де Республикада демдеглеп турар^[5].

2016 чылдың апрель 22-де үр үеде аар аарааш, Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы Александр Александр оглу Даржай чырык өртемчейден чарлып чоруткан[[1]]. Тываның күрүне университединиң Кызылда педагогика институдун 2018 чылдың ноябрь 1-де А.А. Даржайның ады-биле адаан^[6].

Дөзү

М.Б. Ховалыг Тыва Республиканың чогаалчылары. – Кызыл: 2000.
З.О. Шожал, Ч.Х. Тулуш А.А. Даржай - чогаадыкчы орук-чол. – Кызыл: 2006 .
А.А. Даржай Артыш айдызы. Шүлүктер. – Кызыл, 1982.
М.Б. Кенин-Лопсан. Мотористиң шүлүктери // «Шын». 1964, ноябрь 1.

Шөлүглер

[1] ttp://www.pfrf.ru/branches/tuva/news~2018/06/09/161055

[2] ttp://www.centerasia.ru/issue/2010/3/3208-kosmos-lyubvi.html

[3] ttp://www.centerasia.ru/issue/2010/4/3219-kosmos-lyubvi.html

[4] ttp://www.centerasia.ru/issue/2010/4/3219-kosmos-lyubvi.html

[5] ttps://www.tuva.asia/news/tuva/8425-den-tuvinskogo-yazyka.html

[6] ttp://tuvsu.ru/news/1033/ Archived 2019-09-17 at the Wayback Machine

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]