Кунаа Александр Чайбарович

Кунаа Александр Чайбарович
Кунаа Александр Чайбарович
Төрүттүнген хүнү:	1928
Төрүттүнген чери:	У-Шынаа, Тес-Хем, ТАР
Эртем сферазы:	Түрк дылдар
Ажыл чери:	ТывКУ
Альма-матер:	ЛКУ
Эртем деңнели:	филология эртемнериниң доктору

Кунаа Александр Чайбарович (1928 чыл, Тес-Хем, У-Шынаа) - билдингир дыл эртемдени, Тывада баштайгы эртем доктору, Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң ректору (1958-1964 чылдар), тывалар аразында бир дугаар дээди өөредилге чериниң ректору.

Намдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кунаа Александр Чайбарович 1928 чылда Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунунуң У-Шынаа деп черге төрүттүнген. Ортумак школаны дооскаш, ол 1948 чылда Ленинградтың күрүне университединиң чөөн чүк факультединге өөренип кирип алгаш, ону 1953 чылда чедиишкинниг дооскан. Ол чылдарда ол-ла факультетке Тываның келир үедеги шинчээчилери, гуманитарлыг эртемденнери, сөөлзүредир аттары билдингир апарган хөй студент - төөгүчүлер Л.В. Гребнев, Ю.Л. Аранчын, М.Б. Кенин-Лопсан, В.Ч. Очур, дыл эртемденнери Ш.Ч. Сат, З.Б. Чадамба болгаш өскелер-даа турган.

Университетти дооскаш, А.Ч. Кунаа ЛКУ-нуң аспирантуразынга өөредилгезин уламчылап, эксперименталдыг фонетикага специалист база "Амгы тыва дылдың үн системазы" деп монографияның (1958) автору апарган. 1958 чылда ол төрээн тес-хем чугаазының үн составының талазы-биле кандидат диссертациязын чедиишкинниг камгалааш, Тывада гуманитарлыг угланыышкынныг баштайгы эртем кандидады болган.

Ол-ла чылдарда А.Ч. Кунаа Кызылдың күрүнениң педагогика институдунга (1956 чылда ажыттынган) баштай улуг башкы, оон доцент, проректор болгаш ректор бооп ажылдаан. Тывага дээди школаның тургустунуп турган үези ол. Александр Чайбаровичтиң эрестиг удуртулгазы-биле Тывада баштайгы дээди өөредилге чериниң башкылал коллективи тургустунуп, пединституттуң кол бажыңы (Ленин кудумчузунда) туттунуп, хөй санныг организастыг, ажыл-агыйжы айтырыглар шиитпирлеттинип турган. Чаңгыс угда ол баштайгы эртем программаларын, тыва дыл болгаш чогаал талазы-биле методиктиг ажылдарны редакторлап четтиккен. Ынчан ол Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң бирги чыыжының депутадынга соңгуткан.

1950-60 чылдарда А.Ч. Кунааның эртем сонуургалдарының кавызынче руниктиг бижиктиң эрте-бурунгу түрк тураскаалдары кирген. Ол Тываның девискээринден тывылган тураскаалдарның чыынды үндүрүлгелериниң бир автору болуп, боду-биле кады автор болган академик И.А. Батманов-биле шөлдерге шинчилелдерге база музейге шак ындыг элээн хөй тураскаалдарны чыып бээринге киришкен. Ооң-биле кады 60 чылдарда эртемден амгы тыва дылды, ооң синтаксизин идепкейлиг шинчилеп, түңнелинде 1971 чылда "Амгы тыва дылдың бөдүүн домаа" деп доктор диссертациязын чедиишкинниг камгалаан^[1]. Алма-Атага бооп эрткен ол камгалал Тываның эртем амыдыралынга көскү болуушкун болуп, аңаа бодунуң баштайгы эртем доктору көстүп келген.

Амыдыралының сөөлгү чылдарында А.Ч. Кунаа тыва сөс чогаадылгазын шинчилээрин сонуургап, бирги тому 2003 чылда үнген "Тыва дылдың тайылбырлыг словарын" тургузарының белеткел ажылынга идепкейлиг киришкен.

Ниитизи-биле салым-чаяанныг эртемден тыва эртемге көскү изин арттырып каан.

Самгалтайның №1 ортумак школазын А.Ч. Кунааның ады-биле адаан.

Александр Чайбарович Кунааның ады "Тываның XX чүс чылдың алдарлыг кижилери" деп күрүне номче кирген. Ол дээрге-ле, күрүне шаңналының эдилекчизи-биле дөмей болуп турар.