Чадамба, Зоя Борандай кызы

Зоя Борандай кызы Чадамба
Төрүттүнген хүнү:	1928 марттың 10(1928-03-10)
Төрүттүнген чери:	Тожу кожуун, Tьʙа Arat Respuʙlik
Мөчээн хүнү:	2017 январьның 4(2017-01-04) (88 хар)
Ажыл чери:	ТКУ
Альма-матер:	Восточный факультет СПбГУ[d]
Эртем деңнели:	кандидат филологических наук[d]

Чадамба Зоя Борандай кызы (1928-2017) — Тыва АССР-ниң алдарлыг эртем ажылдакчызы, филология эртеминиң кандидады, тыва эртемниң ветераны, тыва дыл эртеминиң талазы-биле база тюркология специализи.

Намдары

З. Б. Чадамба 10 март 1928 ч. Хол турар черге хөл чоогунга Моон-Хөл Тожу кожуунга ТАР-га төрүттүнген. 1947 чылда Кызылдың № 2 дугаар ортумак школазын дооскан, 1953 чылда — Тываның чөөн чүк факультет килдис Ленинградтың күрүне университеди корифей ада-чурт эртеми С. Е. Малов, В. М. Жирмунский, В. М. Наделяев дагдынылгазы-биле. Ол дараазында Ю. Л. Аранчын, Ш. Ч. Сат, М. Б. Кенин-Лопсан, А. К. Калзан Тываның эртемденнери-биле кады өөренип турган. Университет дооскан соонда Кызылдың № 2 дугаар школазынга төрээн дыл биле чогаал башкылап ажылдап турган. 1957 чылда ТЭШИДЧЛТ (бо үеде ТГТШИ) эртем ажылдакчызы ажылга кирген. 1962—1965 чылдарда ССРЭ-ниң эртемнер Академиязының дыл эртеминиң институду аспирантурага билдингир тюрколог-эртемден Э. В. Севортянның удуртулгазы-биле өөренип турган. Кандидат диссертациязын «Тыва дылдың Тожу диалектизи» Новосибирсктиң күрүне университединге 1970 чылда камгалаан. 1973 чылда ДАК аңаа улуг эртем ажылдакчызы атты тыпсып берген. 1972 чылдан 1978 чылга чедир дыл сектору биле үжүк-бижик эргелекчилээн, 1978 чылдан 1984 чылга чедир — ол секторнуң улуг эртем ажылдакчызы. 1984-1986 чылдарда. — ККБИ-ниң тыва филология кафедразының улуг башкызы .

Эртем талазы-биле ажыл-чорудулгазы

Ол — бир дугаар тыва диалектолог, чүгле тожу диалектизин шинчилээн эвес , ындыг болза-даа база бодунуң диалектилер классификациязы биле тыва дыл сөс адаар аянын саналдаан. З. Б. Чадамбаның эртем шинчилелдериниң кол угланыышкынны: диалектология тыва дыл, дилээшкин биле сайгарып номчууру көжээ-даш түрк руна үжүк-бижик, тыва үжүк-бижик биле орфография, тыва лексикография биле антропонимика. Тыва АССР-ниң хөй кожуунарынга диалектология экспедицияларын удуртуп база идепкейлиг киржип турган. Улустар аразының, бүгү-эвилелдиң база регионалдыг тюркология конгресстерниң ажылынга киржип турган, чөвүлел хуралдар база конференциялар. Сибирь биле ССРЭ-ниң түрк дылдар диалектология атлазының материалдарының чыылдазынга киржип турган. Ол тыва литературлуг дылдың нормативтиг дөзүн быжыглаар салыышкын киирген, орхон-енисей үжүк-бижиктиң көжээ даштарын өөрениир ажыл-иш. «РСФСР чоннарның амы-хуу аттар тайылбыр ному» тургузарынга киржип турган (Москва), Тываның девискээринге эрте-бурунгу түрк руна үжүк-бижик одуруг көжээ даштарын ажыткаш база сайгарып номчаан. Чадамба З. Б. шинчилелдери словарьлар тургузарынга улуг ужур-уткалыг деп көрүп болур, тыва дылдың номнар бижиир грамматика биле диалектологияга база тыва биле өске түрк дылдарның төөгүге өөренип тургустунары. Ол идепкейлиг ниитилел-политиктиг ажылдар кылып турган, Кызыл хоорай чөвүлелиниң депутадынче чаңгыс эвес катап соңгудуп турган. 1970 чылдарда Бүгү-эвилелдиң эки тура ниитилелиниң номнарга ынак кижилерниң Тывага килдизинге хөй чылдар чагырга даргалап ажылдаан. Бодунуң акызы Л. Б. Чадамба биле ашаа К. М. Аракчааның чечен чогаалдарының очулгазын кылып турган .

Ажылдары

• Тыва дылдың орфографтыг словарының 4 дугаар үндүрүлгези «Тыва дылдың орфографтыг словары» (1958);

• «Основы тувинской орфографии» А. А. Пальмбах-биле кады автор болуру (1963);

• Тыва-орус словарь (автор коллективтиң тургузуунда, 1980);
• «Тыва дылдың Тожу диалектизи» (Кызыл, 1974);
• статьялар циклдары «Тыва аттар» «Справочнике личных имен народов РСФСР» (Москва, 1965, 1979, 1987);

• Тыва орфография биле пунктуацияның дүрүмү «Тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнери» М. Д. Биче-оол кады автор болуру (1986, 2001);

• монография «Амгы үе биле эрте-бурунгу енисеика» (И. А. Батманов биле Г. Ф. Бабушкин биле кады автор болуру; Фрунзе, 1962);

• чыынды "Памятники эрте-бурунгу түрк үжүк-бижик (Батманов биле А. Ч. Кунаа кады автор болуру; Кызыл, 1963);
• Тыва диалектология биле түрк руника. Шилиттинген эртем ажылдары. — Абакан, 2013.

Шаңналдары биле аттары

• «Шылгараңгай күш-ажыл дээш. В ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина» деп медаль.
• «Шылгараңгай күш-ажыл дээш. Ада-чурттуң Улуг дайынынга 50 чыл тиилелге» деп медаль.
• «Буян-Бадыргы» ордениниң III дугаар чадазы.
• Тыва Республиканың Дээди Хуралының хүндүлүг бижии.
• Тыва АССР-ниң алдарлыг эртем ажылдакчызы.