Куулар, Сергей Оолакай оглу

Куулар Сергей Оолакаевич 1956 чылдың март 1-де, Өвүр кожуунунуң Хандагайты суурга төрүттүнген. Ооң хөөмей-сыгыдының аянынга улуг идигни сураглыг сыгытчы, чогаалчы Кызыл-оол Санчы берген. Хылдыг хөгжүм-биле ойнаарынга дыка сонуургалдыг. Нота билбес, танывас, тускай мергежили-даа чок хирезинде, анаа кулак-биле дыңнап, өөренип, илип ап чораан.

Уран-чүүлге сундулуг, хөөмейлээрин оралдажып турар оолду төрелдери база киноже билет база чигирзиг конфеталар-биле шаңнап турган. Ол деткимче бичии кижиниң бодунга бүзүрелин оттуруп, улуг-улуг бедиктерже чүткүдүп үнеринге «дузаламчы» бооп турганы чадапчок. Чажындан тура хөөмейлээр, тыва национал хылдыг хөгжүмге ойнаар болгаш шаптараазын чокка Тываның Күрүне ансамбли «Саянга» школа дооскаштың, ажылдай берген.

Аныяанда Сергей Оолакаевич Россияның янзы-бүрү хоорайларын кезип, Тывадан бир дугаар бүгү делегейниң салым-чаяанныгларының аразынга тыва хөөмей-сыгытты бараалгадып көргүскен.

1973 чылда Москвага болган эвилелдешкен бүгү республикалар аразынга фестивальга келир чылда Будапешт хоорайга болур делегей чергелиг конкурска ССРЭ-ниң адын камгалап киржир эргени Сергей Оолакаевич чаалап алган.

1974 чыл. Сергей Оолакаевичниң хөөмейинге канчап-даа аажок дүжүткүр чыл болган. Венгрияга, Будапешт хоорайга, болган «Золотой павлин» («Алдын-доос») деп делегей чергелиг аас чогаал фестивалинге киришкеш, эң улуг шаңнал «Алдын-Доосту» чаалап алган.

Кижи бүрүзү бо чуртталгада уштап-баштап чоруур хүндүлүг башкылыг, мерген угаанныг сүмелекчилиг база кезээде дузалап кээр эштиг болур дээр болза, чазыг чок боор. Хөөмейни күүседип, нептередип чоруур, аныяк салгалдарга боттарының уран дуржулгазын дамчыдып берип чоруур, бойдустан тускай чаяанныг, тыва чоннуң аразында ады-сураа алгаан хөөмейжилер өскелерден онзагайы-биле ылгалып чоруурлар. Аксының кежии-ле боор, Сергей Оолакаевич Тыва Улустуң алдарлыг хөөмейжизи Тумат Геннадий Хайдыповичиниң хары угда ооң эжи бооп, сүмелекчизи база башкызы чораан. Сыгыртыр Сергейниң хөөмей-сыгыт талазы-биле арга-дуржулгазын, кижизидилгезин демдеглевес арга чок.

Сергей Оолакаевич Геннадийниң даайы боор. Ол каяа-даа чорааш, чагааларында чээнинге сүме кадып, аас иштинде дылды кандыг байдалга салып алгаш сыгыртырын безин чурааш, өөрениринге эптиг аргаларны айтып берип чораан. Геннадий боду чажындан черле чүге-даа бол, ылаңгыя хөөмейге, өөрениичели кайгамчык.Сонуургак бирги классчы оол ышкаш, ол чуртталгазында эң кол кижизиниң бирээзи болур төрээн даайының илбилиг үннерниң үнер аянын, кончуг үнелиг кичээлдерин шиңгээдип алган.

Башкызы Сергейниң кижизидилгези Геннадийниң аажы-чаңынга, хевирлеттинеринге чугула рольду ойнаан. Гена хөөмей уран-чүүлүнүң тевиинче чаа-ла булганып кирип тура, тенексимээр аажы-чаңныг, бир-ле чүүлдү бодап азы чогаадып алган чоруур борбак кызыл чаактарлыг оолак турган. Дошкун сөстен доңган сеткил чөрүжүп дедирленир болгай, а Геннадийниң башкызы эптеп-чөптеп өөредип, тускай эвин тып алган.

Бир-ле күскээр, хайлыг иттириг-ле боор, бойдус-биле болчаглыг эвес, дээрниң диңмирээнинден өөредип турган эмдик аъдының хойганының соонда, эзерниң бош салганындан бе, азы аъттың килеңнээн аажы-чаңын, узун тынын быжыг тудуп шыдавайн барганындан бе, малдың кырындан Гена аңдарлып-ла баткан. Ол үеде бир буду эзеңгиге ораажы бергеш, элээн черге сөөрттүдүпкен. Бо таварылганың соонда барык бүдүн чартык чыл иштинге Кызыл хоорайның төп эмнелгезинге ийи будунуң кырынга турбайн, идер-орунга эрттирген. Чымыштыг ажыл кылып, бичии-даа халас үе эрттирбес кижиге ындыг чуртталга аактыг, берге болган. Чүнү-даа кылыр дээрге, кылдынмас, оода чадаарда, боду база албан бир кижиниң дузалажыптарын манаары эпчок болгаш түвектиг. Геннадий, чаш уруг дег, катап кылаштап өөренип эгелээн.

Чүнү канчаар боор, эмнелгеге хөөмейлээрин шенеп, чоорту шын сеткили-биле сонуургап, ханы өөренип, бар-ла бүгү бодун: угаан-медерели, күзел-соруу-биле хөөмейге бердинипкен. Сыгыртыр Сергей даайындан арга-сүме ап, Хандагайты биле Кызыл аразынга чагаалажып эгелээн. Хөөмейни даайларындан чыда калбайн өөрениринге эмдик аътка будун кемдедип алгаш, эмнелгеге дыка-ла үр чыткан үелери идиглиг болган. Бир чыл ишти кадыының аайы-биле өөренмээнинден, чаа өөредилге чылында катап база ол-ла класска өөренир ужурга таварышкан.

Геннадий эмчиде чыткан үелеринде сыгыртып эгелээриниң мурнунда даайынче чагаа бижээн, ооң утказы:

«…Даай, мен хөөмейлеп, сыгыртып өөрениксеп тур мен, сен ышкаш кылдыр. Чогум үнүм үнүп турар, ону канчаар өскертип, бедидип, чавызадып билбес-тир мен, айтып берип көрем…» - дээн болгай.

Даайы чагаазынга харыылап, дыка-ла тода, билдингир кылдыр бижээн: «Сыгыртыр кижи сыгыдым ыыткыр, даашкыр болзун дээш, бодун күш-биле албадап болбас, оон хамаарышпас болгай. Чүге дизе сыйылааш, кандыг-даа аян чок үн үнер. Менден аңгыда Санчы Кызыл-оолдуң, Ооржак Хунаштаар-оолдуң хөөмей-сыгыдын дыңнап көр даан, анаа хостуг, чоргаар кандыг-даа албадаашкын чок.

Сыгыртыр кижиниң тыныш, боостаазындан аңгыда база бир улуг кол рольду кижиниң дылы ойнаар. Сыгыртып турган үеңде дылың бажы үстүкү башкы диштериңге дээп алган турар. Дылыңның таалайы-биле аразы хос турар болгаш, дылдың бир талазы үстүкү даг диштериңге дээп алган болур, бир талазы ажык хос турар. Дылдың ол хос талазын шимчедип тургаш улгаттырып, бичеледип, сирлеңнедип-даа боор сен, чээн.
Хөөмейлеп турган үеңде дылың бажы адакы диштерге дээп алган турар, хөөмейиңниң аянын өскертирде, дылдың ортузун, дөзүн шимчедип тургаш аян киирер сен.
Кажан каргыраалап турган үеңде дылың аскың иштинге шуут хостуг турар. Каргырааның бедиир, чавызаар, борбаңнаар аянын чугле дылдың бажын, ортузун, дөзүн шимчедип тургаш көргүзер»''

Сөөлүнде өөредиин Генаның бүрүнү-биле ажыглап чораанын Сергей Оолакаевич эскерген.

Сергей Оолакович бодунуң үлегери-биле Геннадийниң ук уран-чүүлге канчаар-даа аажок улуг сонуургалын оттуруп база ооң салым-чаяанын сайзырадырынга, ол ышкаш сөөлүнде бүдүн делегейге ады-сураа үнүп, билдингир кижи болурунга улуг идигни берген дээр болзувусса, хөөрем чок. Өвүрнүң кончуг салым-чаянныг хөөмейжизи-биле чүгле бодунуң чону эвес база даштыкы чурттарның кижилери чоргаарланып, онзагай үнелеп көөр турган. А күүседикчилер, боттарының талазында, шаг-шаандан өгбелерден дамчып келген уран чүүлүн чаа аныяк салгалга дамчыдып, бурун хөөмей ырызының ханы утказын өөредип, изин истээр чалыыларны кижизидер сорулгазын чедип алырын кызыдып чоруур.

Төрээн чери Хандагайты суурга келгеш-ле, башкызының өөн баккылап, көрген-билгенин хөөреп берип, база-ла даайындан сүме ап Геннадий бо-ла кирер чораан. Ийе! Геннадий бодунуң башкызын эртир ашкан. Ук башкыны бодунуң башкы хүлээлгезин ак сеткилдиг болгаш эчизинге чедир күүсеткен деп санаар. Ынчангаш Сергей Кууларны ёзулуг башкы деп санавышаан, ооң шыдамык чоруу база өөреникчизинге харам чокка дамчыткан билиглери дээш, аңаа мөгейип каар ужурлуг бис. Хөөмейживистиң езулуг мастер болурунга база амыдырал-чуртталгазынга даайы канчаар-даа аажок улуг үлүүн кииргенинге чигзиниг чок.

Дөзү

Ооржак О. Х. Тыва чоннуң хөөмейжизи - Геннадий Тумат Хайдып оглу. - Кызыл, 2012