Октаргай телоларының тыптып келгени

Айның кырындан Чер көстүп тур

Сүт оруунуң төвү

Чер, Ай, Хүн болгаш сылдыстар кайыын, канчап тыптып келгенил? деп айтырыгны кижилер шагдан тура сонуургап келген. Ынчалза-даа аңаа харыыны бээрде, Октаргайда турган телолар чогум чүден бүткенин, оларның канчаар шимчеп чоруп турарын база физиктиг мөзү-шынарын билири чугула.

Төөгү

Шаанда эртем-техника хөгжүп, сайзыраваан турда делегейниң тургустунганының дугайын чүгле янзы-бүрү тоолчургу чугаалар тайылбырлаар чораан. Шажын-чүдүлгениң сагыкчылары боттары тайылбырлап билбес болганда, чоннуң бүдүүлүк чоруун ажыглап бүгү-ле чүвени бурган чаяап чогааткан деп турганнар. Бурганга тейлеп, чүдүп, чаннып чорааш, салым-чолду экижидип алыр деп суртаалды нептередип, бурганның номналын чонну дарлап, чагырарының чепсээ кылдыр ажыглап чораан.

Октаргайда кандыг-даа тело чүгле материядан бүткен дээрзин амгы үеде билир болгай бис. Ол ышкаш материяның шимчээшкини, оң энергиязы база узуткап чок кылдынмас. Мөңге шагда хевээр артар. Энергия кезээ шагда турар болгаш чүгле бодунуң хевирин өскертир.
Ломоносовтуң ажытканы бүдүмелдерниң камгалаттынар хоойлузу болгаш энергияның камгалаттынар хоойлузу амгы үеде октаргай телоларының тывылганының дугайында эртем ёзу-биле тайылбырлаарының үндезини болу берген.
Октаргай телоларының тыптып келгениниң болгаш оларның системаларының хөгжүп сайзыраанының дугайын өөренир астрономия эртеминиң бир кезиин космогония деп адаар.

Черниң болгаш өске-даа планеталарның тыптып келгениниң дугайында эң-не баштайгы эртем-шинчилел ажылдарын 1755 чылда немец философ И. Кант кылган. Ол-ла үеде француз эртемден Лапластың кылган түңнелдери Кантыныы-биле дүгжүп турар. Кант биле Лаплас - Хүн Черге дөмейлешпес, тергиин изиг, хемчээл талазы-биле Черден хөй катап улуг, а Чер болза, Хүн системазының планетазының бирээзи болур деп тодаргайлааннар. Оон ыңай планета бүрүзү бодунуң орбитазы-биле Хүннү чаңгыс аай углуг дескинип турар, бойдуста бүгү-ле чүве үргүлчү өскерлип, хөгжүп, сайзырап турар деп түңнел үндүргеннер.

Хүн системазының тывылганы

Кажан-бир шагда Хүн системазы турбаан, ооң орнунга ортузу аажок дыгый, кончуг изиг, агаар чок туманналчак газ турган деп Лаплас санаан. Ол газтың хемчээли амгы үеде Хүнден эң ырак планетаның турар кызыгаарындан безин улуг болгаш ол оожум дескинип турган.
Ук туманналчак бичии кезекчигештерниң бот-боттарының аразында тыртыжыышкынының салдарында чоорту чыырлып эгелээн. Ооң хемчээли чоорту бичелеп эгелээн. Механиканың хоойлузун ёзугаар дескинип турар телолар чыырлырга, ооң дүргени болгаш төвүнче чүткүлдүг күш улам улгадыры билдингир болгай. Ону мындыг чижек-биле бадыткап болур. Хендир азы баг ужунга даштан баглааш, ону долгандыр чаяр болза, чайыышкын дүргедээн тудум-на, хендир азы баг улам дыңзыыр болгаш адак сөөлүнде үстүп чаштай бээр болгай.
Ол туманналчак дескинип турда, ооң экваторунга турган хөй санныг кезекчигештери (экваторнуң кезекчигештери полюстарда кезекчигештерден дүрген дескинер) ук газтан үстүп адырылгаш, туманналчакты дескинип турар каътташкак дээрбектер болу бээр. Баштай бөпүрүк хевирлиг турган туманналчак төвүнче чүткүлдүг күштүн салдары-биле полюстарындан чоорту кашпыкталып эгелээн. Ооң кыдыы чугалап, ортузу кылынналып линза хевирлиг болу берген. Ол туманналчактың хемчээли кызырлып, дескинери дүргедээн тудум-на дескинип турган аайынче углуг аңгы-аңгы дээрбектер адырылгылап чоруй баргылаар.
Ынчалза-даа туманналчак газтың дыгыйы чаңгыс аай эвес, дээрбек бүрүзүнүң эң ыгый, сырый черлери кезекчигештерни бодунче сиир чыыра тыртып келгениниң түңнелинде, дескинип чоруп турар улуг бөрбектелчек газтар тургустунуп келгилээн. Ооң соонда ол бөрбек газтар база-ла эге баштай турган улуг туманналчак газ дег, дүрген дескинип эгелээн. Олардан база-ла аңгы-аңгы дээрбектер адырылгылааш, ол дээрбектер чоорту улуг эвес борбак хевирлиг телолар болу бергилээн. Олар чоорту сооп сепкерээш, Хүннү дескинип турар улуг туманналчак газтарның эдеринчилери болу бергеннер. Оон чоорту сиңип кадыккаш, планеталар болу бергилээн. Ук туманналчактың кол нургулайы ортузунда мөөңнешкек болгаш ам-даа сооп өшпээн Хүн болуп турары ол деп, Лаплас Хүн системазының планеталарының тыптып тургустунганын ынчаар тайылбырлаан. Ол гипотеза эртем-дуржулгага, бойдустуң хоойлуларынга, чүнүң-даа мурнунда бүгү делегей тыртыжыышкынының хоойлузунга үндезилеттинген. Ол үениң эртем талазы-биле эң депшилгелиг улуг ажыдыышкыны болур.
Ынчалза-даа Хүн системазының планеталарының дугайында чаа ажыдыышкыннар тыптып , ону Лапластың гипотезазының дузазы-биле тайылбырлаары болдунмас болу берген. Чижээ: Уран дээр планета Хүн системазында планеталар-биле чаңгыс углуг эвес, дедир талаже дескинип турары билдинген. Оон ыңай газтарның, планеталарның база оларның эдеринчилериниң шимчээшкинин хандыр өөренип, шинчилеп келгениниң түңнелинде, Лапластың гипотезазынга дүүшпес чүүлдер тыптып, ол гипотезаны эде көөрү негеттинген.

Совет эртемденнерниң гипотезазы

Эртем-техниканың депшилгезинге дүүштүр октаргай делгемнеринде телоларның тыптып, сайзыраанын материалистиг ёзу-биле совет эртемденнер тайылбырлаан. Бистиң эртемденнеривис шажын-чүдүлгениң чер, делегейни бурган кылып бүдүргениниң дугайында үндезин чок меге өөредиин сойгалап, октаргай телоларының тывылганының дугайында чаа тайылбырны эртемге үндезилеп тургузуп, ол өөредигни чаартып, улам ханы шинчилеп турарлар.
Билдингир совет эртемден академик О.Ю. Шмидт (1891 - 1956) астрономнарның, геофизиктерниң, геологтарның болгаш өске-даа эртем ажылдакчыларының киржилгези-биле Хүн системазының планеталарының болгаш Черниң тывылганының дугайында чаа гипотезаны тургускан. Чер болгаш өске-даа планеталар кажан-даа Хүн болгаш сылдыстар дег ындыг изиг газтар болуп трубаан, а соок кадыг бүдүмелдерниң кезекчигештеринден тургустунган деп, ол бодунуң гипотезазынга чугаалаан.
О.Ю. Шмидттиң болгаш ооң салгакчыларының шинчилээнин барымдаалап алырга, кажан-бир шагда Хүннү долгандыр газ, доозунналчак кончуг улуг булут турган. Аңаа медээжок хөй санныг бичии кезекчигештер баштай уг-шиг чок шимчеп турган. Ооң соонда оларның орбиталары төгерик, чаңгыс аай плоскоска турар болу берген. Ооң-биле кады кезекчигештерниң дескинер шимчээшкиннери чоорту чаңгыс аайланып чорза-чорза, шупту кезекчигештер чаңгыс аай дескинип шимчээр болу берген. Ооң ужурундан газ, доозунналчак булут бүгү боду чаңгыс аай углуг тырыкыландыр дескинип эгелээн. Бир эвес ол кезекчигештерниң кол нургулайы чаңгыс углуг дескинмээн болза, олардан планеталар тургустунары болдунмас турган.
Баштай бичии кезекчигештер уг-шиг чок шимчеп тургаш, аразында үскүлежирге, оларның энергиязының чамдыызы чылыгже шимчээш, долгандыр турар октаргай делгемнеринче үнүп, бичии кезекчигештерниң дүргенин оожумнадып турган. Эртем ёзугаар алырга, үскүлешкен кезекчигештер шимчээшкинин чидирип, доктаап турганының хараазында борбак хевирлиг улуг булут чоорту кашпыйгаш, ооң соонда калбая берген. Кажан бүгү кезекчигештер, чангыс плоскоска чыглып келирге, олар чоокшулашкаш, бот-боттарының аразында күштүү-биле тыртыжып эгелээр. Олар каттыжып эгелээрде, деңзи талазы-биле улуглары дыка дүрген улгадып турган. Оон чоорту элээн каш кончуг улуг дүргектер тыптып келгеш, сөөлүнде барып, планеталар болу бергилээн.
О.Ю. Шмидттии-биле алырга, планеталар системазының ортузунга эң-не улуг, Хүнче чоок Плутон ышкаш бичии планеталар тыптып болур. Ынчаарга Плутоннуң ындында оон улуг планета туруп болур, ынчалза-даа Юпитер биле Сатурн дег улуг планеталар турары чөгенчиг. Планета улуг болган тудум-на ооң тургустунарынга хөй материал кирер болгаш чоок-кавызында бүдүмелдерни бодунче шуптузун сиирип алыр болганда, Хүн системазының планеталарында Сатурн биле Юпитерден улуг планеталар турбас дээрзин Шмидт бодунуң гипотезазынга база илереткен.
О.Ю. Шмидт, ооң соонда академик В.Г. Фесенков болгаш өске-даа эртемденнерниң теория талазы-биле Хүн биле планеталар аразын, планеталарның бот-боттарындан ыраан бир-ле дугаар санап тыпканы улуг ажыдыышкын болур. Оон ыңай О.Ю. Шмидттии-биле алырга, планета чаа тыптып эгелеп турда, аңаа кээп дүжүп турар кезекчигештерниң шимчээшкини кыйгас углуг кээп турар болза, ынчан ук планета ол дүжүүшкүннүң уу-биле дескинер. Бо үеде Хүн системазының планеталарының өзээн эргилип турары аңаа дүгжүп турар. Хүнден эң-не ырак турар планетага бүдүмелдерниң хөлүн эрттир кыйгас дүжүүшкүнү дедир талаже дескинигни тургузуп болуру база бадыткаттынган. Улуг планеталарның бүткен үүрмек доозун кезекчигештери оларның эдеринчилериниң бүткени газ, доозунналчактар-биле дөмей болур ужурлуг. Үүрмек доозун-довурак Хүн херелинге изиирге, олардан водород дээн ышкаш чиик газтар дүрген ылгалып үнгеш, октаргай делгемнеринче чоруп турар. Оларның ынчаар тарап чоруурунга хүн херелдериниң базыышкыны база улуг салдарлыг болган. Ындыг болуушкун чүгле Хүн чоогунга, доозун-довурактың ханызынче хүн херелдери чедип, ону изидип турар черлерге турган. Юпитерниң турар черинде болгаш оон-даа ырак хүн херелдери доозун-довурактың каъттарын эртип шыдавааны черлерде водород олчаан арткан. Ол булуттарның эң "ырак", соок кезээнге водород доңгаш, доозуннарга хыраа дег чыпшынгылап калгылаан. Ооң ужурундан Хүн чоогунуң планеталарының составында, чижээ Черде, водород эвээш, а ырак улуг планеталарның составында ол кончуг хөй. Хүн чоогунда планеталарның дыгыйы оон ыракта планеталарның дыгыйындан улуун О.Ю. Шмидттиң гипотезазы база тайылбырлап турар.

Амгы үениң гипотезазы

Совет эртемден О.Ю. Шмидттиң Хүн системазының планеталарының тывылганының дугайында тургускан гипотезазы бо үеде эртем талазы-биле кылган ажыдыышкыннарга дүгжүп турар.
Планеталарның газ, доозун булуттан тургустунуп бүткени кончуг үр үениң иштинде үргүлчүлээн. Черниң бичии кезекчигештерден чыглып тургустунарынга 6 - 7 миллиард чылдар эрткен. Амгы үеде даг породаларының назы-харын радиоактивтиг бустуушкуннуң үезин ажыглап тодарадып турар. Ында бар уран хөйү-биле бузулган тудум-на ооң хемчээли эвээжеп, ук породага коргулчун биле гелий улам көвүдээр. Породада арткан уранның база ында чыылган гелийниң болгаш коргулчуннуң хемчээлин барымдаалап, чеже хире үе иштинде бо болуушкун болганын тодарадып болур. Ол хемчег уран бар даг породаларының назынын тодарадырынга хереглеттинер. Аңаа үндезилээш, Черниң эң бурунгу даш каъттарының тургустунган үезин тыварга, 2 - 3 миллиард чылдар бурунгаар тургустунган болуп, О.Ю. Шмидттиң Черниң назынын санап тыпканынга база дүгжүп турар.
Вулкан чаза тевиишкиннериниң изиг суук чүүлдерин болгаш оон тыптып келир газтарны барымдаалап, чамдык шинчээчилер Чер шаанда баштай хөлчок изиг газ, а ооң соонда кончуг изиг суук байдалга тургаш, оон кадыг байдалдыг болу берген дижип турар.
Ынчаарга О.Ю. Шмидттиң гипотезазы-биле алырга Чер кажан-даа изиг, суук байдалга турбаан. Кажан Чер чаа-ла тыптып турда, бичии кезекчигештерниң үскүлежиишкининден чылыг энергиязы хосталып үнүп чоруп турган, аңаа доозунналчактарның составында кирген уранның болгаш радийниң ядроларының бустуушкунундан үнген энергиязы немежип, хөй чылыг энергиязы октаргай делгемнеринче үнүп чоруп турган. Черниң каъттары дыгыйланып келгени-биле холбаштыр, ооң иштинден үнген изиг дашкаар тарап үнместээн болгаш Черниң кырында каъды чоорту кадыгланып эгелээн. Санаашкын ёзугаар алырга, Чер бодунуң иштинден үнген энергиядан 1500 - 3000 градус чедир изип болур. Ол хире бедик температурадан Черниң кырында чыткан даш породалары эзилгеш, суук байдалче шилчий берип, аар бүдүмелдер куду дүжүп бадып, чиик бүдүмелдер өрү салдап үнүп турган. Черниң бүдүмелдери аразында холужуп, Черниң кадыг каъттары улам кылыннап, сооп эгелээн. Чер кырының янзы-бүрү каъттары ынчаар тургустунуп келгенин О.Ю. Шмидттиң гипотезазында тодаргай айыттынган. Черниң кадыг каъттарының адаанда оранчок ханы, чамдык уран болгаш радий чыылган черлерде, ам-даа даш породалар суук байдалда турар. Ындыг бассейннерден базыышкын улгадырга, изиг бүдүмелдер сыстып, аттыгып үнгүлээш, амгы үеде вулкан чаза тевиишкинин болдуруп турар.
Чер соок материалдан тургустунуп бүткен дээрзин шылгараңгай эртемденнер Ф.А. Бредихин биле В.И. Вернадский база бадыткааннар.
Чер болгаш өске-даа планеталарның тургустунган материалы - Хүннү долгандыр шаг-шаанда турган газ, доозун кайыын келгенил? деп бодал тургустунуп келир. Ону тодазы-биле үзе харыылаары берге.
О.Ю. Шмидттиң болгаш өске-даа эртемденнерниң бодап турары-биле алырга, Хүн кажан-бир шагда сылдыстар системазының төвүнге дескинип чорааш, кончуг улуг хемчээлдиг газ, доозуннуң булудун таварты эрткен болгу дег. Ындыг булуттар сылдыстар аразында көвейи-биле бар болуп турар. Ол булуттуң чамдыызын Хүн бодунче чыыра тыртып алгаш, чоруй барган. Ооң соонда ол булут Хүннү долгандыр бүргеп алган газ, доозун болу берген. Ол булут планеталарның бүткен материалы кылдыр ажыглаттынган болуп база чадавас. Шинчилел ёзугаар санап көөрге, ындыг таарымчалыг байдал ховар таваржыр.
В.Г. Фесенков болгаш өске-даа эртемденнерниң бодап турары-биле алырга, Хүн ону долганып турар планеталар чаңгыс аай газ, доозун бүдүмелдерден бүткен болгу дег.
Совет астроном Б.А. Воронцов-Вельяминов 1932 чылдар үезинде-ле чаа, изиг, кыптыгып турар сылдыстар октаргай делгемнеринче газтарны үндүр чажып турарын, а ол ышкаш сылдыстар аразында биске көстүп турар газтарны сылдыстарның боттары үндүрүп турарын бадыткаан. Ынчангаш газ, доозун булуттар амгы үеде база тыптып келип турар дээрзинге бүзүревес арга чок.
Үе-дипте-даа, чүгле чап-чаа-даа тыптып келгилээн газ, доозун булуттар бар. Совет академик В.А. Амбарцумян болгаш өске-даа эртемденнер 1945 - 1947 чылдарда-ла сылдыстарның назыны чаңгыс аай эвес дээрзин бадыткааннар. Кол нургулайында сылдыстар улуг-даа, бичии-даа бөлүктер бооп тыптып келгилээр.
Бодап кээрге бистиң Хүнүвүс кажан-бир шагда чааскаан эвес тыптып келген чадавас ышкаш. Ооң-биле кады тывылган "акылары", "дуңмалары" база октаргай делгемнеринде боттары тускай системалар болу бергилээн чоруурлары чадавас. Хүн системазы дег планеталарлыг системалар октаргайда кончуг көвей.
В.Г. Фесенковтуң шинчилеп турары-биле алырга, бистиң системавыстың төвү - Хүн эгезинде амдыызындан улуг болгаш изиг турган. Хүн октаргай делгемнеринче хөй газты үндүр чажып турар. Ооң ужурундан ол чоорту сооп, чырыы суларап бар чыдар. Ынчалза-даа ол өскерлиишкинни эскереринге кончуг үр үе негеттинер. Амгы үеде Хүннүң изии ооң иштинде водородтуң гелийже шилчиирге тыптып келир чылыг энергиязындан тургустунган. Хүн барык-ла соовас, ам-даа миллиард-миллиард чылдарның дургузунда олчаан артар.
Октаргайда бүдүмелдер үргүлчү шимчээшкинде болгаш өскерлиишкинде турар. Газ, доозунналчак бүдүмелдерден амгы үеде сылдыстар боттанып, а ол сылдыстарны долгандыр планеталар системалары тыптып келип тургулаар.

Дөзү

1. Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.

Черниң Октаргай иштинде тус чери