Ооржак, Шериг-оол Дизижик оглу

Шериг-оол Дизижик оглу Ооржак
Төрүттүнген хүнү	1942 июльдуң 24(1942-07-24) (82 хар)
Чурт	ССРЭ  Россия

Шериг-оол Дизижик оглу Ооржак (орус. Шериг-оол Дизижикович Ооржак) — Тыва Республиканың Президентизи (1992-2002 чылдарда), Тыва Республиканың Чазак даргазы (2002-2007), Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынының Федерация Чөвүлелиниң кежигүнү - сенатор, Европа Чөвүлелиниң ассамблеязының парламентизиниң кежигүнү.

Намдары

1942 чылдың июль 24-те Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээр суурунга төрүттүнген. Ачазы 32 харлыг тургаш, чок апарган. Авазы чеди ажы-төлүн чааскаан өстүргеш, эртем-билиглиг кижилер кижизидип каан.

1971 чылда Москваның Тимирязев аттыг Көдээ ажыл-агый академиязын кызыл диплом-биле дооскан.

1971-1980 чылдарда "Шекпээр" совхозтуң экономизинге, ооң соонда директорунга ажылдаан.

1980-1983 чылдарда Барыын-Хемчик кожууннуң даргазы. 1985 чылда Новосибирск хоорайның партияның өөредиг чериниң доозукчузу. 1986 чылдан - Тыва обкомга секретарьлап ажылдап эгелээн.

Тываның дээди хуралынче үш кыйгырыг түңнелинче кирип турган. 1990 чылда улусчу депутат кылдыр шилиттирген. 1990—1992 чч. — Тыва АССР-ниң сайыттар хуралының даргазы. 1991 чылдың августка дээр СЭКП-ниң кежигүнү.

1992 чылдың март 15-те Тыва Республиканың баштайгы Президентизин альтернативтиг байдалга соңгуп турда, Ооржак Ш.Д. оралакчы Президентиге кордакчы Мельников А.А-биле тиилелгени чедип алган. 1997 чылда эрткен Президент соңгулдазынга ийиги хуусаага арткан.

2002 чылда ТР-ниң Чазааның Даргазының соңгулдаларынга бүзүрелдиг тиилелгени база катап чаалап алгаш, республиканы улаштыр баштаан.

Ооржак Ш.Д. Россия Федерациязында экономиктиг, политиктиг өскерилгелер кидин-түлүк чоруп турда, кончуг нарын үеде Тываны баштай берген. Экономиктиг реформалар канчаар-даа аажок берге байдалдарда эртип турбуже, Тыва саң-хөө талазы-биле боду бодун хандыртынар сорулганы алгаш, ажылдап турган. Ол ажылдар Ооржактың соонда, ам-даа уламчылавышаан.

2007 чылдың апрель 6-да Ш. Д. Ооржак республиканың чазак даргазының албан-дужаалын салган.

Чаш үези

Тайга-сыны арга-ыяш, кат-тоорук, аң-меңден, чери үнелиг эртинеден бүткен, оът-сигени эм-таңныг, аккан суу аржаанныг, балык-байлаңныг, катаптаттынмас онзагай чараш бойдус чурумалдыг, шаандан бээр төөгүлүг болуушкуннарның ораны Алаш биле Хемчик хемнерниң девискээри Шекпээр ол ынчаар эктинге чедер эттиг, малдыг тос кара Ооржактарның үре-салгалы арат Самбажык оглу Дизижик чурттап чораан. Бичиизинден-не эрестиг, шимченгир, сонуургаачал оол. Чадаана хүрээзинге хуурактап киргеш, төвүт үжүк-бижикти дораан-на шиңгээдип алган. Чоорту тыва улустуң аас чогаалынга хандыкшып, тоолдаар, чечен-мерген сөс-домактыг кижи болган. Эр болуп өзүп келгеш, моңгуштарның чараш кызы орлан-шоваа Хорлуу-биле өг-бүле тудуп, аас-кежиктиг амыдырал-чуртталгазын эгелээн.

6 айның 24. Дээрниң хиндиинде хир-даа чок аяс, изиг хүн. Ынчан Саарның эъди аарый берген, удаваанда караа чырып, чиигеп алган. Өг-бүлениң беш дугаар уруу – оол болган. Ооң мага-бодунуң улуун, саламын хинин кескен авазы магадаан...

Ол үеде Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээнинден бээр бир чыл чаа-ла ашкан. Тыва бот-догуннаан аңгы республика турган-даа болза, ооң чурттакчы чону акы-дуңма ССРЭ-ге дузалап, деткимче көргүзери-биле фронтуга, Кызыл Шеригге белектер чыырын организастап, шериг херээнге өөренип турган. Шекпээржилер оон база чыда калбааннар. Суму даргазы кижи болгаш, Сагды Ооржак ооң идепкейлиг киржикчизиниң, организакчызының бирээзи турган. Хүн бүрүде бир-ле чугула айтырыгны шиитпирлээр. Ополченнер өөредилгезинге киржип, Араттың революстуг шериинге албан эрттирер күзелдиг эки турачы оолдарны Чыргакы чедир үдеп, чай чок хүнзээш, аалынга халдып келген. Кадайы Саар божупкан болган. Дораан-на кым болганын айтырган. Оол дээрге, ачазы сеткил ханып, өөрээн.

«База бир шериг немешкен ышкажыл, амыраан-дыр бис. Мындыг хайныышкынныг, шеригже оолдар үдээн хүнде төрүттүнген төлдү Шериг-оол деп адавайн канчаар,ол-даа ёзулуг шериг болурунга бүзүрээр мен»

- деп, Сагды хөөреп турган.

Ачазының шилээн адынга кым-даа удурланмаан, харын-даа деткээн...

Дизижиктиң ачазы Самбажык Ооржак караң көрнүр чаян-дөстүг хам кижи чораан. Актың, Алаштың, Кара-Хөлдүң, Хемчиктиң, Шекпээрниң аарыг-аржыкка таварышкан араттары ону бо-ла хооп келир... Улуг хам кижиниң салгакчызы, хүрээ-хиитке хуурактап чораан, таңгыт дылды, сарыг-шажынның номналын билир кижи болгаш, Дизижик оглунунуң оглунга шо-төлге салып көргеш, Сагдыга, Саарга, төрелдеринге мынча дээн:

«Ак аът чылының эң-не хүн дургузу узун, дендии чырык, чылыг, Хүн сүр күчүзүн хөйү-биле оран-кудайже өргүп турар, кайгамчык буянныг үезинде Бурган авыралында чаларап үнген оол-дур. Мынчан чер кырынга үнген, Өртемчейни көрген кижи кончуг угаанныг, экер-эрес, онзагай бүдүштүг кылдыр чаяаттынар. Бо-даа өзүп келгеш, анаа эвес эр болур-дур, көөр силер. Оглуңар элээн доруга бээрге, өстүрүп кижизидери-биле меңээ бээр силер».

Улуг өгбезиниң оглунуң дугайында өлчей-кежиктиг чугаазын дыңнап, ол буян-чолдуг-ла болзун дижип, ада-ие алгап йөрээп, ооң-биле чөпшээрешкеннер.

Оглу, кенни-биле кырган-ачазы сүмележип, дугурушкаш, Шериг-оолдуң төрүттүнгениниң херечилелин 1945 чылда бодунуң адынга кылдыртып алган. Ук документиде Шериг-оол Дизижикович Ооржактың төрүттүнген айын 7 ай кылдыр бижээн, ынчан ону кылып турган кижилерниң буруузу-биле частынган. Херек кырында ол 6 айның 24-те төрүттүнген. Төрүттүнген херечилелинде өскээр айыткан болганда, ам ону барымдаалап турар. Ол үеден эгелээш, Шериг-оол кырган ада-иезиниң эрге-чассыг оглу энерелдиг төлү болу берген. 

Дизижик оглу Сагды аар аарыгга таварышкаш, 1945 чылда кончуг чалыы үезинде, чүгле 32 харлыында, эргим үнелиг ада-иезинден, ынак кадайындан, чаптанчыг чараш ажы-төлүнден элекке чарлып, «кызыл-дустай» берген. Саар иштиг артып калган, өөнүң ишти чок болган соонда каш ай эрткенде, 29 харлыг ие оол божаан. Чеди уруунуң эң-не бичези Хеймер-оол болган. Ынчан Сагдының улуг оглу Бөлгүм-оол 13 харлыг, Шериг-оол үш хар ажып турган.

Саар ава, Дизижик ирей-кадай аар-берге ажыг-шүжүгге таварышкан. Аныяк ие өскүс ажы-төлүн кырганнары-биле демнежип алгаш, азырап, өстүрери-биле бээ Дизижиктиң чанынга өөн тип алгаш, үргүлчү кады-кожа чурттап, бир доң ажылдап келген. Ава арткан бүгү назынында чааскаан оолдарын, кыстарын өстүрүп алыр дээш хүннүң-не эртен даң бажындан орай дүнеге чедир балдырын сыкпайн ажылдап чораан. Дизижик кырган-ачайга эң-не аар чүък онаашкан. Мал-маганны кадарары, ажаап-тежээри, тараа-быдааны тарып, өстүрери, өскүс арткан уругларның адазын чоктатпайн, ооң орнун солуп, кижизидери, эктинден элетпези, ишти-хырнын аштатпазы, сагыш-сеткилин хомудатпазы дээш, амыдырал-чуртталганың өске-даа кандыг нарын, аактыг айтырыглары турбас дээр боор. Алызындан амыдыралчы дуржулгазы улуг, хамык чүвени кылып билир кежээ, эрестиг, быжыг тура-соруктуг кижи болгаш, бергелерге, ажыг-шүжүгге ол алыспаан, ону шыдажып эрткен.

Билдилиг ажыл-ишчи, чечен-мерген сөстүг, чонунга хүндүткелдиг, эптиг-эвилең, ажы-төлүнге сагыш човаачал Самбажык оглу Дизижик назы-хары улгадып келгеш, 1953 чылда мөчээн. Ынчан ажы-төлү шору доругуп өскен, ада-иезиниң дузалакчылары болу бергеннер.

Школачы назыны

Шериг-оол Ооржак бирги классты Дөң-Терезин школазынга, 2-3 классты Ак, 4-7 классты Дөң-Терезин чеди чыл школазынга тергиин эки демдектерлиг дооскан. Ооң соонда Кызылдың №2 школазының сески клазынга өөренип киргеш, 1962 чылда он бирги классты мөңгүн медальдыг дооскан. Школачы чылдарында ол чүгле өөрениринге салым-чаяанныг эвес, спортка, ылаңгыя хол бөмбүүнге эң-не сундулуг чораан, ынчангаш школаның шилиндек командазының капитаны турган. Оон аңгыда хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржип чораан.

Студент амыдыралы

Шериг-оол школаны дооскаш, 1962 чылдың күзүнүнде Барыын-Хемчиктен Амур областың Свободный хоорайга шериг кезээнге баргаш, даңгыракты хүлээп алган. Оон ракета кезээнге албан-хүлээлгезин эрттирген. Ооң соонда Ак-Довурактың тудугларынга ажылдаан.

1966 чылда күзүнүнде Москваның К. А. Тимирязев аттыг Көдээ ажыл-агый академиязының экономика факультединге өөренип кирген. Бодап чораан бодалы бүткенинге ооң сеткили ханган, барып-барып улуг ССРЭ-ниң кайгамчыктыг найысылалынга өөренири безин аас-кежии. Делегейге, чуртка эртем-билии шыырак кадрларны белеткеп бээр талазы-биле сурагжаан өөредилге чериниң болгаш Тывазының адын сыкпазы-биле чүгле тергиин эки өөренирин хамааты хүлээлгези кылдыр ол салган. Ону бадыткаары белен эвес айтырыг болган. Көдээ ажыл-агый эртемнериниң үндезиннериниң, ооң экономиказының теоретиктиг болгаш практиктиг билиглериниң дээжилерин шиңгээдип алыр дээш ол хөй күжүн үндүрген. Кончуг кызымак, шудургу, быжыг тура-соруктуг болурунга бодун чаңчыктырган. Кандыг-бир теманы азы практиктиг ажыл-чорудулганы ханызы-биле билип алыр дээш, Шериг-оол хондур-дүндүр бажын көдүрбейн олуруптар. Ону кончуг эки сайгарып албаан шаанда, ооң сагыш-сеткили шуут оожургавас. Шак ындыг мөзү-шынарлыг студент чораан.

1965 чылда бээр чуртка ССРЭ-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң Даргазы А. Н. Косыгинниң чоннуң хереглел барааннарын көвүдедир, бараан рыногун экижидер дугайында реформалары чоруп эгелээн. Акша-бараанныг харылзаа, бот-орулга-чарылга, керээ, аренда-биле ажылдаары болгаш экономиканың өске-даа чугула айтырыглары орта кирип турган. Ону күүседир дээш чуртка ажыл-ишти чогумчалыг орагнизастаан, рыноктуң эге базымнары салдынган, чурт бодунуң хөгжүлдезиниң чаа үе-чадазынче кирген турган. Ол чаартылгалар 1970 чылга чедир уламчылаан. Реформалар чоруп, рынок экономиказы чуртка боттанып эгелээн бурунгаар депшилгелиг үеде Ш. Д. Ооржак академияга өөренип тургаш, ол талазы-биле ханы билигни чедип алган. Теоретиктиг билиглерни делегейниң, чурттуң сураглыг академиктери, профессорлары, башкылары аңаа берген. Практиктиг билиглерни чүгле академияның бодунга эвес, чурттуң, Тываның сайзыраңгай колхозтарынга, совхозтарынга, дуржулга станцияларынга, эртем төптеринге алган. Ынчангаш Шериг-оол Ооржактың теоретиктиг-даа, практиктиг-даа, ниити-даа билиглери ханы болгаш делгем, хөй талалыг.

Факультетке чаңгыс курска Чөөн-Хемчик кожуннуң Бажың-Алаакка малчын арат өг-бүлеге төрүттүнген Кызылдың ортумак школазын дооскан Сара Бири-Санаа ооң-биле кады өөренип кирген. Удаваанда Ооржак аныяк кыс-биле таныжа берген. Төлептиг аажы-чаңы, кижизиг мөзү-шынары оолдуң сеткил-хөөнүнге таарышкан. Чоорту аныяктар бот-боттарын чоок билчип, 1967 чылда өг-бүле тудуп, кады чурттай берген. Ынчангаш Сара биле Шериг-оолдуң амыдыралының чаа үе-чадазы эгелээн. Аас-кежиктиг, омак-хөглүг студент өг-бүлениң өөрүшкүзү – дун уруу Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаакка төрүттүнген. Төрелдери, эш-өөрү чыглып келгеш, аныяк өг-бүлениң өөрүшкүзүн деңге үлежип, бичии кызынга Рада деп чараш атты тывысканнар.

Уруг-дарыглыг студент улуска улуг хоорайга амыдырап чурттаары белен эвес айтырыг турган. Шериг-оол Ооржак бергелерге торулбас, оон канчап үнериниң аргазын тыва бээр өде-чара кижи болгаш, орта ундарап, бергедевээн-даа. Өөредилгезинден, хөй-ниити даалгаларындан хостуг шактарында Москваның вокзалдарынга чеде бергеш, демир-орук вагоннарындан янзы-бүрү чүъктерни дүжүрүп, «Аныяк гвардия» деп ном үндүрер черге, Москваның метрозунга ажылдап тургаш, акшаны боттарының хереглелинге тып алыр турган. Аңгы өг-бүле туткан, ооң баштыңы кижи болганда, амыдыралын харыылаар, бодун боду хандыртынар апаар дээрзин ол кончуг эки билир турган.

Академияның сөөлгү курузунга өөренип тургаш, өг-бүле база кыстыг болган. Ол Москвага төрүттүнген. Аңаа Марита деп атты бергеннер. Оглу биле кенни өөредилгезин чедиишкинниг доозуп, дээди эртемни чедип алзын дээш, Шериг-оолдуң авазы Хеликпен кызы Саар назы-хары улгады-даа берген болза, Москвага чеде бергеш, уругларының уругларын ажаап, өстүреринге дузалажып турган.

Беш чыл дургузунда сураглыг Көдээ ажыл-агый академиязынга үре-түңнелдиг өөренгеш, экономика факультедин чүгле «беш» демдектерлиг азы кызыл дипломнуг дооскан. Шериг-оол Дизижикович Ооржактың фото-чуруун академияны делегейден болгаш Россиядан тергиин эки демдектерлиг доосканнарның аразында делгеп азып каан, ол дээрге бедик хүндүлел болгаш ат-алдар-дыр. Бо сураглыг өөредилге черин ийи дугаар тергиин эки демдектерлиг дооскан тыва студент ол болган. Профессорлары – башкылары аныяк кижиниң эртем-билигже чүткүлдүүн, салым-чаяанныын эскерип билгеш, өөредилгезин аспирантурага уламчылаарын каш удаа сүмелеп, саналдааннар. Өг-бүлелиг, уруг-дарыглыг кижи улаштыр өөренип шыдавазының дугайында чөптүг чылдагаанын ол ажыы-биле чугаалаан.

Албан-дужаалдарга депшилгези

Академияны дооскан соонда, Сара биле Шериг-оол Ооржактар Барыын-Хемчиктиң «Шекпээр» совхозка ажылдап, амыдыралдың делгем оруунче киргеннер. Маңаа өг-бүлеге өөрүнчүг, байырланчыг ховар таварылганың бирээзи болган. Сара Монгушовна ийис уруглар божаан, артында-ла бирээзи кыс, бирээзи оол. Уруглар доюнга дөргүл-төрелдери, эш-өөрү чыглып келгеш, ийистерни Анета, Андриан деп адааннар. Ооң соонда өг-бүлениң беш дугаары – хеймер оглу Айдыс немешкен. Ынчангаш Сара Монгушовна биле Шериг-оол Дизижикович хөй уругларлыг өг-бүлелерниң санынга кирген.

1971 чылдың 9 айның бир. Эртенги планнаашкын хуралынга совхоз директору Станислав Ильенков туруп келгеш, мындыг дыңнадыг кылган:

Биске ажылдаары-биле экономист-агроном тускай дээди эртемниг аныяк эр Шериг-оол Дизижикович Ооржак чедип келген-дир. Бо черниң оглу-дур. Москваның сураглыг К. Тимирязев аттыг академиязын кызыл дипломнуг азы чүгле тергиин эки демдектерлиг дооскан. Өг-бүлелиг, ийи уруглуг. Бөгүнден эгелеп, кол экономистеп ажылдаар. Бо бедик албан-дужаалга ооң чедиишкинниг ажылдаарын күзээр-дир мен

– деп, директор чугаалааш, чыылганнарга таныштырган.

Дооскан эртеминиң аайы-биле Шериг-оол Ооржак күш-ажылчы намдарын моон эгелээн.

Аныяк тускай эртемнигниң хөйге болгаш удуртукчуларга көргүзе берген кызымак ажыл-чорудулгазын чогууру-биле үнелээн. Ооң удуртур ажылын чедиишкинниг башкарып болурунуң перспективазы барын эскерип көргеш, 1976 чылдың 1 айда «Шекпээр» совхозунуң директорунга томуйлаан. Ол үеде чурттуң экономиказын көдүрери, ажылчы чоннуң амыдыралының деңнелин бедидери көдээ ажыл-агыйны чедиишкинниг хөгжүдеринден улуу-биле хамааржыр деп партия, чазак санаан.

Барыын-Хемчик район Совединиң күүском даргазынга кандидат Ш. Д. Ооржактың дугайында айтырыгны депутаттар чугаалашкан. Совхоз директорлап келген чылдарында кандыг-даа удуртуп-баштаар ажылды кылып шыдаар арга-шинектиин көргүскенин олар демдеглээн. 1980 чылдың 3 айда күүском даргазынга Шериг-оол Дизижикович Ооржак бир үн-биле соңгуткан. Улуг идегелди, бүзүрелди көргүскени дээш өөрүп четтиргенин ол илереткеш, ону бадыткаары-биле төрүттүнген чериниң чечектелиишкини, төрел-чонунуң эрге-ажыы дээш кызымак ажылдаарын депутаттарга аазаан.

Шериг-оол Ооржак СЭКП Улуг-Хем райкомунуң бирги секретарынга 1983 чылдың 10 айда соңгуткан. Күүсекчи эрге-чагырга органындан партия ажылынче депшээн, кижилерниң салым-чолу, ажыл-ижи дээш кылыр иштиң хемчээли улгаткан, харыысалга улам бедээн.

1986 чылдың 12 айда Ш. Д. Ооржакты СЭКП Тыва обкомунуң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем үлетпүрүнүң килдис эргелекчизинге депшиткен. 1987 чылдың 4 айдан 1990 чылдың 4 айга чедир партия обкомунуң секретарынга ажылдаан. Бо чылдарда партияның XXVII съездизиниң, СЭКП ТК-ның 1 ай, 6 ай (1987 ч.) Пленумнарының шиитпирлерин амыдыралга боттандырар дээш чуртка калбарган ажыл-херекке ол эң-не идепкейлиг киришкен.

Тываның бирги Президентизи

Соңгулдалар хүнү – 3 айның 15. Тываның Президентизиниң соңгулдалары республиканың бүгү соңгулда участоктарынга айыткан шагында эгелээнин, соңгукчулар бадылаашкынга идепкейлиг киржип турарын, ооң эрттиреринге моондактаар хире чүве болбаанын кандидаттың талалакчылары дыңнадып келген. Тывага баштайгы президент соңгулдаларынга республиканың хөй националдыг соңгукчулары идепкейлиг киришкеннер. Чүге дээрге ооң ужур-дузазының улуун, республиканың салым-чолун шиитпирлээри – бадылаар эргелиг кижи бүрүзүнден хамааржырын эки билирлер. Ынчангаш Тыва Республиканың Президентизиниң соңгулдалары организастыг бедик деңнелге эрткен.

Соңгулдалар эрткен соонда, ийи хонганда, республиканың Төп соңгулда комиссиязының хуралын 3 айның 17-де чылдырган. Президент соңгулдаларының түңнелдериниң дугайында Төп соңгулда комиссиязының даргазы Чаагай-оол Монгуш аңаа дыңнадыг кылгаш, Тываның эң баштайгы Президентизин шилип соңгуурунга республиканың соңгулда назыны четкен хамаатыларның 74,6 хуузу киржип, бо улуг ужур-дузалыг херекти шын үнелээнин, идепкейлиин көргүскенин демдеглээн.

Тыва Республиканың бирги Президентизиниң албан-дужаалынга ийи кандидат бүрүткеткен турган, оларны соңгукчуларның шилип соңгаанының түңнелдерин хуралга үндүрген. Бадылаашкынга киришкен 128803 соңгукчунуң 107135-и Ш. Д. Ооржак дээш азы соңгукчуларның 83,2 хуузу бадылаан. Б. Т. Санчы дээш 12832 соңгукчу бадылаан азы 9,6 хуу болган. Ынчангаш Шериг-оол Дизижикович Ооржак соңгулдаларга улуг тиилелгени чедип алгаш, Тываның төөгүзүнде республиканың бирги Президентизинге соңгуткан.

Парламент ассамблеязының кежигүнү

Тыва Республиканың Президентизи Ш. Д. Ооржак 1996 чылдың 3 айның эгезинде Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Федерация Чөвүлелиниң ажылынга киржири-биле Москваже ужуп чорупкан. Удаваанда Шериг-оол Дизижикович Европа Чөвүлелиниң Парламент ассамблеязының кежигүнүнүң кандидадынга соңгуткан деп медээ дыңналып келген. Президент 3 айның 13-те Москвадан ээп чанып кээрге, Тыва Республиканың Чазак кежигүннери болгаш журналистер Кызылдың аэропортунга уткуп чеде берген. Республика солуннарының, телевидениезиниң, радиозунуң журналистери сонуургаан айтырыгларын оон салган.

Силерни Европа Чөвүлелиниң Парламент ассамблеязының кежигүнүнге соңгаан деп дыңнадывыс, ол дугайын допчузу-биле чугаалап берип көрүңерем

– деп, журналистер оон дилээн.

Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының үстүкү палатазындан 12 кижи, Күрүне Думазының 24 депутады – каттышкаш, 36 кижи Европа Чөвүлелиниң Парламентизинге Россияның төлээлекчилери болур. Тывадан мен ооң составынга кирер аас-кежиктиг болдум. Россия мооң мурнунда Европа Чөвүлелиниң Парламент ассамблеязының кежигүнү турбаан, 1966 чылдың эгезинде аңаа кирген, ынчангаш ооң бир дугаар кежигүннери болуп турар бис. Удуртукчувус – Күрүне Думазындан В. П. Лукин; коммунистерни – Г. А. Зюганов, либерал-демократтарны – В. В. Жириновский, «Яблокону» – В. П. Лукин олар баштап чораан. Кымга-даа хамаарышпас депутат И. П. Рыбкин база бар. Олар дээрге бистиң билдингир политиктеривис болуп турар. Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының үстүкү палатазындан 12 депутат баар, ону Татарстанның парламент даргазы Лихачев удурткан. Оларның иштинде ийи президент бар. Чувашияның – Федеров, Тываның – Ооржак. Сибирь девискээринден ийи кижи кирген. Новосибирскиниң парламент даргазы Сычев биле тыва Ооржак

– деп, ол харыылаан.

Өг-бүлези

Улуг уруу Рада Шагаан-Арыгга ортумак школа дооскан, оон өскелери шуптузу, ада-иези дег, Кызылдың №2 школазынга ортумак эртемни чедип алганнар. Шериг-оол Дизижиковичиниң кыстары, оолдары, ада-иезин дөзеп, салгаан: өөредилгеге кызымак, быжыг сагылга-чурумнуг, хөй-ниити ажылынга идепкейлиг кижилер чораан. Оларның дөртү дээди эртемни чедип алгаш, Россияның болгаш Тываның экономиказын, социал адырын хөгжүдер херекке боттарының күш-ажылчы үлүүн киирип чоруурлар. Рада Красноярскының медицина институдун дооскаш, эмчи-генетик болган. Кызылда нефрология эмнелгезиниң кол эмчизи. Өөнүң ишти Олег Монгуш диш эмчизи. Ийи уруглуг.

Марита Москваның аъш-чем үлетпүрүнүң технологиязының академиязын дооскан, экономист. Алдай омак-сөөктүг Эжер Чолоков-биле өг-бүле туткан. Олар ийи оолдуг.

Анета Красноярскының медицина академиязын дооскан, кара-бүүрек эмчизи. Өөнүң ишти турк омак-сөөктүг Мустафа Бодур. Өг-бүле уруглуг.

Андриан Кемеровонуң университедин дооскан, төөгү эртемниг. Ооң соонда Москваның Плеханов аттыг улус ажыл-агый академиязының магистратуразын база дооскан. Кадайы Ая юрист, олар оолдуг.

Хеймер оглу Айдыс Кызылдың күрүне университедин дооскан. Өөнүң ишти Ая, өг-бүле кыстыг. Ооржактарның хеймер оглунуң кызы 1999 чылдың эң-не хүн дурту узун хүнү 6 айның 22-де төрүттүнген, кырган-ачазы-биле (ол 6 айның 24-те) барык хүннеш төрүттүнген кижи болуп турар.

Сара Монгушовна кончуг кызымак, ишчи, төлептиг эргим ие. Хөй уруг-дарыын өстүрер, кижизидер, өөредир, бажың ажылы кылыр чай чок-даа болза, албан-хүлээлгезин кезээде ак сеткилдиг күүседип, хөй-ниитиниң херээнге идепкейлиг киржип келген. «Шекпээр» совхозтуң экономизинге, кол экономизинге, Кызыл-Мажалыктың «Сельхозхимия» каттыжыышкынының, Шагаан-Арыгның тудуг трезиниң улуг экономизинге, Кызылга база-ла тускай эртеминиң аайы-биле организацияларга ажылдааш, мактадып чораан. Россия Федерациязының Уруглар фондузунуң Тывада салбырының даргазы болуп ажылдаан. Республиканың өскүс, чартык өскүс, инвалид уругларынга, чединмес өг-бүлелеринге биче эвес дузаны чедирип турар. Сара Монгушовнаның күш-ажылын Чазак үнелээш, Хүндүлел ордени-биле шаңнаан.

Хөй уруглуг өг-бүле чылдың-на өзүп, немежип орар.

Дөзү

1. Дарбаа Ю.К. "Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар"
2. Хертек Т.П. "Тываның бирги Президентизи"