Таңды

Таңды, азы Алдай – бедик даглыг оран-дыр. Кадыр дагларның баштары дээрже шаштыга берген турар. Туманныг. Эң бедик сынның бажын эривес дош шып алган чыдар, ындыг меңги дош чүгле изиг чайын эрип эгелээр.

Алдай, алдай-таңды, таңды, оран-таңды дээрге утказы дөмей сөстер-дир.

Алдай

Тыва фонетика ёзугаар "алдай" деп сөстү адаары: [аълда́й].

Шаанда барыын чүктүң улузу оран-таңдызын «алдай», азы «алдай-таңды» деп сөс-биле адап чораан. Ылаңгыяа, Мөңгүн-Тайга улузунуң эрги чугаазынга ындыг сөс турган. «Алдай» дээрге чиңгине тыва сөс-түр. Ол сөс кезек улустуң диалектизинден укталган болгаш литературлуг дылда кончуг ховар ажыглаттынып турар. Амгы тыва литературлуг дылдың словарларында «Алдай» деп сөс чок.

Алдай чуртунуң улузу бедик таңдыларын «Алтай» деп адаар-дыр. Шаанда-ла, ол «Алтай» деп сөстү Сибирьже көжүп кээп чораан орустар Алдай чуртунуң чонундан үлегерлеп алган. 1930-1960 чылдарда, кажан тыва литературлуг дыл чаартынып турар шагда, «Алтай» деп сөс орус дылдың словарындан тыва дылче кире берген. «Алтай» деп сөстү адаарга арай тывазывас-тыр.

«Алдай» деп сөстү хөйнүң санынга ажыглаар болза ол сөс ийи уткалыг апаар чадавас, чижээ: "алдайлар" — тускай чон ады дыр.

Шаанда улус ажы-төлүн "Алдай" деп сөс-биле база адаар турган хевирлиг, чүге-дизе тыва тоолдар маадырлары: Алдай-Буучу, Алдай-Сүмбер, Алдай-Мерген деп аттарлыг чораан.

Улустуң чалбарыындан үзүндүлер.

Аңчылар чалбарыы.
Даш тоннуг,
Туман бөрттүг
Оран-таңды, хайырлаңар.
Аар олчаңарны уткудуп,
Арбыдадып хайырлаңар!
Шыргайдаазын
Акка өткүдүңер
Бедиктээзин
Оргаа дүжүрүңер.
Эки чүвени
Бээр кылып
Бак чүвени
Ыңай кылып көрүңер,
Хайыракан!
Уум, мурнум
Чаагай болзун,
Мээң аңнаар чүвем
Баш белен болзун.
Элеш кылза,
Элик изи болзун.
Караш кынза,
Кара боду болзун.
Далай суг
Дашкаар чалгызын.
Даг безин
Ишкээр чалгызын.
Ээ, богда, хайыракан!
...
...
Алдын таңдымдан колданып,
Диленип келдим.
Аъттандым, толандым.
Аар боомну чүктеп алгаш,
Ая-дузаамны дергилеп алгаш,
Кара хаяның баарында
Кара казандыымны
Паштанып алгаш,
Аастыг амытан амзаваан
Аъш-чемим дээжизин
Өргүп тур мен.
(йөрээлден үзүндү).

Шагаа үезинде:
Алдай балыы элбек болзун!
Хүнүм адаан доза бүкен
Хүрең, хүрең тайгаларым,
Айым адаан доза бүткен
Ала шораан тайгаларым!
(йөрээлден үзүндү).

Алдай-Таңдым кезииримге,
Аңы-меңи аайлыг болзун!
Агым суунга баарымга,
Алдын балыы элбек болзун!
(йөрээлден үзүндү).

Үндезини

1. ИГИ РТ. Б. И. Татаринцев. Этимологический словарь тувинского языка. — Новосибирск: Наука, 2000. — 341 с. Том I. А—Б.// алдай-таңды; алдаг-онак:стр-102.
2. Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем шинчилел институду. Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери. тываның ном үндүрер чери. Кызыл - 1990.-144 арын. ISBN-7655-0106-0