Тенгри чүдүлге

Википедия деп сайттан
Тенгри чудүлгениң бир демдээ — Шанырак (төгерик иштинде дөрт-адыр) болгаш Тенгри деп сөстүң руниктиг бижилгези.
Ордос округта Тенгри чүдүлгениң хүрээзи (Иштики Моол, Кыдат).

Тенгри чүдүлге, азы тенгри́зм, азы тенгрианство — чаа чогааткан сөс (неологизм), ортаа вектерде Евразия ховуларынга болгаш Азия Төвүнге чурттап турган тюрк-моол көшкүн кижилерниң этниктиг чүдүлгези. Күрүне деңнелинде эң бедик чүдүүр чорук Тенгри деп санатынып турган. Тенгри — дээрни бурганчыдар деп уткалыг; база амгы үениң чаа хөй бурганныг шажының (неоязычество) бир адыры кылдыр санатынып турар[1][2][3][4][5][6][7][8][9]. Англий дылдыг литературада Tengrism деп термин ажыглап турар[10]. Тюрк дылдарда ийи термин ажыглап турар: «Тенгир дин» болгаш «Тенгиршилик», азы Tengricilik[11][12][13]. «Тенгризм/тенгрианство» деп аттарны казах этнограф Чокан Валиханов XIX векте киирген [14], ооң соонда ол сөстерни делгеми-биле эртем ажылдарга ажыглаар кылдыр киирген кижи француз востоковед Жан-Поль Ру бооп турар[15]. Совет үезинде «тенгрианство» деп сөс бир дугаар казах шүлүкчү болгаш тюрколог Олжас Сулейменовтуң "АЗ и Я" деп номунда көстүп келир[14][16].

Тенгри чүдүлгениң төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«Тенгри» деп сөс, орхон үезиниң чагаазында бижип каан.

Ортаа вектерниң тенгри чүдүлгезиниң дугайында билиглерниң кол үнденизи бурунгу тюрк руниктиг бижимелдиг тураскаалдар бооп турар, чижээ, Төлге ному, база эпос Моолдарның хайыралыг тоолчургу чогаалы.

Чамдык эртемдээнерниң бодалы-биле алырга, тюрк блгаш моол чоннарның чүдүлгезинде ийи хевир бар: улусчу болгаш имперлиг, боду тенгрианство. Дээрни бурганчыдар чүдүлгеге хамаарылгалыг улусчу чүдүлгелер (хам чүдүлге) бурунгунуң мурнунда эгелээн, а имперлиг хевир Тюрк каганат үезинде тывылган[1][17] азы, моол академик Ш. Бираның бодап турары-биле Моол империя тыптырының бертинде[18][2].

Тенгри чүдүлгени эрте-бурунгу үениң болгаш тергиин ханы делегейниң шажыны деп Олжас Сулейменовтуң ажылында номчуп болур[19][20], база Мурад Аджи деп улусчу төөгү ажылдакчызы ол бодалды деткип турар .

Өртемчей дугайында өөредиг[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хан-Тенгри деп сүүр бажы хүн ажып турар үеде.

Истекчилер болгаш амгы үениң тенгри чүдүкчүлери тенргианствода чажыт бижиктер чок деп турар база аас-биле эпиктиг ёзулалдар аайы-биле дамчып келген[21][22].

Кюк-Тенгри (Көк Дээр) — Бурган, Чаңгыс, шупту чүүлдүң чаякчызы — ону болза пантеистиг кылдыр билип турар, чижээ, неантропоморфтуг Абсолют, Дао чүдүлгеге дөмейлешкек, индуист шажында Пара Брахманга дөмей, бурунгу грек апейрон ышкаш азы амгы үениң эртеминде чаңгыс шөл ышкаш дээн уткалыг.

Арткан өске бурганнарны Тенри бурганның хевирлери кылдыр болгаш бойдустуң ээлери деп ханы хүндүлээр турган. Оон өске Тенгри бурган бурунгу тюрк руниктиг бижимелдерде черниң кыс бурганы Умай деп бар болуп турган, база чер адаанда делегейниң кырган мыйыстыг бурганы Эрлик кылдыр санап турган. Пантеон (Бурунгу Римде шупту бурганнарнын хүрээзи) иштинде Йер-Суб бурган (Чер-Суг), Чер, Суг (Су иясе), От (Ут-ана), Хүн (Кояш), Ай (Ай), Сылдыстар, Агаар, Дээр, Хат, Улуг казыргы болгаш Чаңнык, Чаашкын болгаш Челээш. Моолдар 99 тенгри бурганнарга бүзүрээр турган[23].

База көрүңер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Бурханизм
  • Мифология алтайцев
  • Туранские религии
  • Тюркская мифология

Демделгелер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

орус дылда
өске дылдарда

Алыс үндезин (тенгри шинчилээр авторлар)[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]