Теңгри

Википедия деп сайттан
«Теңри» деп сөстү орхон бижикке көргүскени

Теңри (азы Дээр-Ада) – Тыва чоннуң база оларның өгбелериниң бурунгу үе-дүптен үндезин кол чүдүлгези, сүзүү.

Тыва чоннуң ол бүзүрелинде үш кол дээди ыдык бар:

  1. Дээр-Ада,
  2. Чер-Ие,
  3. Ада-өгбелер.

Үш кол дээди үнелел бар:

  1. Төрээн чурт,
  2. Төрээн чон,
  3. Төрээн дыл.

Үш кол дээди билиг бар:

  1. Йозу,
  2. Чаңчыл,
  3. Ужур.

Те́ңри (бурунгу-түрк. 𐱅𐰭𐰼𐰃 *teŋri / *taŋrɨ; тыв. Дээркум. Тэнгириэрги моол ᠲᠨᠭᠷᠢ Tngri; моол. Тэнгэрбур. Тэнгэрикалм. Teңгрибулг. Танчара; чуваш Турăсаха: Таҥараказ. Tәңiр; кырг. Теңир; башк. болгаш тат. Тәңрекарач.-балк. Тейри; бөдүүнчүткен кыдат дыл: 腾格里, путунхуа Ténggélǐ, бурун европаның дылы Тондир, венг. Tengriтур. болгаш азерб. Tanrıтуркм. Tañryуйг. Тәңриузб. Tangriсиб.-тат. Таңҡыр[1]) — түрк-моол уктуг Евразия чурттарының чоннарының дээди дээр бурганы [2].

Өске ады — «Мөңге Көк Теңри / Көк Тәңірі» (мөңге көк дээр-адам).

Бир дугаар бижиттингени кыдат төөгү допчулалда кирген, ында болза хүннер дугайында бижикте 撑犁, мынчаар тайылбырлаан:

«匈奴谓天为撑犁» : хүннерниң адаары (天 кыдаттың адаары болза Тянь) Теңри.

Ортаакы чүс чылдың түрк дылдыг күрүнелиг чоннарның, ооң иштинде бүрүнгү көктүрктерниң хаанары чүгле Теңри ачызында чагырга тудуп чор бис дээр турган [3]. Ол хааннар Теңриден чаялгалыг кылдыр саннатынар турганнар,ынчангаш оларның чаялгазынның тускай ады — кут, шилиттинген дүжүлгезин безин дээр уктуг кылдыр аңгылап адап чорааннар, бо ышкаш: Тенгрикут, Кутлуг азы Куталмыш[4].

921—922 чылдарда, Ибн Фадлан бодунуң Волга хемче аян-чоруун бижип тургаш, ында көшкүн түрк чоннар дугайында мынчаар бижээн:

Кандыг бир кижини шынчы эвес чорук таварышса, азы эпчок бир чүве болу берзе, ол кижи көрүжүн дээрже көдүргеш мынча деп чугааланыр: Бир Теңри, а ол дээрге чаңгыс теңри дээр-ада чаякчы бурган-биле даңгырагладым азы чаңгыс теңри бургандан өске чүү-даа чок дээни ол. [5]

Түрк чоннарның өгбелери шупту чүве ээлиг деп бүзүрел-биле камнарның соо-биле чорбушаан, олар Теңри дээр-аданы база бойдус күштерин хүндүлеп чорааннар. Махмуд Кашгариниң бодалы-биле Теңри шупту чүвениң чаякчызы [дөзү айытынмаан 701 хүн]. Теңрини түрк чоннар кандыг-бир улуг ыдыктыг чүве айтырда база ажыглап чорааннар, чижээ барыын саянда шыпшыктар: Хаан-Теңри база Кантегир.

Алишер Навои (XV чүс чыл) Теңри деп сөстү октаргай тургузуунуң дээди туруш тайылбырынга ажыглаан (Хамса, I:XIV)

Эрги моолдар үезиниң теңри чүдүлгезинде кол бурганнары (моол. Тэнгэр Эцэг) база Чер-Ие (моол. Газар Ээж), Тывалар-биле дөмей. Бүдүн делегейге тиилелге бээр чүдүлге моол улуг күрүнеге иштики хөөн тургузар бүзүрел болуп турган. Ынчангаш ол үенниң хааннарының чарлыктары мындыг сөстер-биле эгелээр турган: "Мөңге Теңриниң күжү-дүр" бо сөстернии-биле алырга, боттарын Теңриниң күжү кылдыр саннатынып турганнар[6].

Старостинниң сөстер тывылган дөзэвилелиниң киржикчилерниң бодалы-биле "теңри" деп сөс ниити алтай дылда даңгырак база бурган деп уткадан тывылган деп санап турарлар[7].

База бир тывылганнын шуммер дылда Dingir деп сөстен («дээр»)[8], бурунгу скандинав Тор (Þōrr), кыдат тус сөс Тянь утказы «дээр» [9].

Автордан: ынчап кээрге улуг хову-далайның ол-бо талаларында адаашкыны дөмейсимээр болганда, Тыва чоннуң алдарлыг түрк өгбелериниң салдарындан ол янзы-бүрү чоннарже тараан деп билир болза эки (Чүүлдү бижээн кижи бодунуң бодалын киирбес, азы бир бир өске номга азы интернет-арында бижээн чүүлге даянып цитаталаар херек).

Улай көр.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Дөзүк[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Eski Türk dini (gök tanrı inancı) ve … — Google Books
  2. Тэнгри // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  3. Eurasica.ru — Евразийский исторический сервер — Статьи — А. К. Бисенбаев. Мифы древних тюрков — КАК ТЕНГРИ СОЗДАЛ ТЮРКОВ И ПОДАРИЛ ИМ МИР Archived 2011-08-08 at the Wayback Machine
  4. Угдыжеков С. А. Социальная структура раннесредневековых кыргызов. — Абакан, 2003
  5. АХМЕД ИБН ФАДЛАН. КНИГА О ЕГО ПУТЕШЕСТВИИ НА ВОЛГУ В 921—922 гг.
  6. Письмо Гуюка папе римскому
  7. Старостинниң этимологтуг базазы
  8. Мифы народов мира: энциклопедия. — Т. 2. — М., 1988.
  9. Муратов Б. А. К вопросу об истории возникновения тюркского рунического письма // Урал-Алтай: через века в будущее. Материалы Всероссийской научной конференции (1-5 июня 2005 г.). — Уфа: Гилем, 2005. — C. 96-102