Тыва кухня

Тыва кухня азы тываларның аъш-чем кылыр чаңчылдары мал ажылы болгаш көшкүн чуртталга-биле холбашкан. Ооң ужуру-биле тыва кухня эъттиг база сүттен кылган чемнер биле байлак. Төп азияның, Моолдуң кухняларынга дөмей чемнер дыка хөй.

Чем аймаа

Эъттиг чемнер кылырынга эң-не нептереңгей эъттер ажыглаттынар: хой эъди, өшкү эъди, инек эъди, ховар аът эъди, чүге дизе, аът дээрге кижиниң азырал амытаны. Аътты хүндүлээр болгаш удаа-дараа кыырыырынга дээр чурттадыр. Сарлык азы иви эъдин чүгле биче девискээрлерде ажыглаар. Чамдыкта тарбагана болгаш өске чер кужунуң эъди ажыглаттынар.

Сүттен кылган аъш-чем кылырда колдуунда инек сүдү, ховар ошкү, бе сүдү ажыглаар. А чамдык чемнерге азы бир кезек черлерде сарлык, теве, иви сүдү ажыглаттынып болур. Сүттү ажыдып алгаш, өске сүттен кылган чемнер бүдүрүп алыр. Ынчалза-даа, сүттүг шай кылырда, чаа саапкаан сүттү изиг сугже куткаш, хайындырар.

Тыва кухняга чаңчылчаан арбай, ак-тараа (эвээш санныг тарыыр), Кыдаттан эккелген ристи ажыглаар. Амгы үеде макарон аймаа нептереңгей ажыглалда. Чаңчылчаан кухняда ногаа аймаа ажыглаары эвээш турган. Бо үеде быдаа кылырда картофель, капуста, морковь, чеснок, согуна холуур.

Примечания

Суксуннар:

Хымыс — Төп азияның кумыс деп суксунунга дөмей.
Арага — сүттен кылган водка.
Сүттүг шай. Пашка сүт, дус холааш, хайындырган калбак, базырыпкаан ногаан шай. Амгы үеде кара шайдан база кылыр апарган.
Хойтпак — ажыдыпкаан сүттүң хевири.

Сүттүг аъш-чем:

Быштак — быштактарның эң бөдүүн янзызы. Быштак 2 хевирлиг болур: базырыпкаан быштак болгаш узун, ыяшка кургадыпкаан, дыранды тургузуглуг.
Тарак
Курут — хойтпактың бүдүрүү, кургаткан чиг быштак.
Ааржы — шүүрген хойтпак.

Эъттиг аъш-чем:

Согажа — хырын чаа-биле ораапкааш, көске быжырган баарның кезиндизи. Малды өзеп турда-ла согажаны кылып эгелээр.
Кара мүн — хой эъдинден, ижин-хырындан кылган мүн. Ижин-хырын мүнге караңгы ("кара") өң немээр. Оон аңгыда янзы-бүрү быдаа чеми холуур: чиңге-тараа, рис. Амгы үеде макарон аймаа безин ажыглап турар апарган.
Изиг-хан — хандан кылган колбаса.
Ужа — бүдүн коң эъттиң адакы кезээ. Кезерде эътти кыдыындан эвес, дөңмээнден алыр. Хөй сугга хайындырар.
Тырткан — бичииледир кезипкаан эът болгаш шөйүндүлерден кылган колбаса.
Чөреме — ижин-биле шөйүндүлерниң кескилеринден өрүпкаан колбаса хевирлиг чем.
Ижин-хырын — бичиледир кезипкаан, согуна база кош-согуна немепкаан өкпе-баар. Колдуунда чөреме, изиг-хан артынчыларындан кылыр боор. Быжырыпкаан кылдыр делгеп салыр.

Оон өске чемнер:

Хуужуур — бичиледир кезипкаан эът-биле чемчиткеш, хой азы үнүш үзүнге быжырыпкаан бичии чебурек. Бо үениң тыва кухнязында хуужуур биле чебуректи улус ылгавайн турар, Анаа ажыглалда сөөлгү сөс бир дугаарын солуптар. Оон ыңай доораан эът орнунга тырткан эът ажыглап болур апарган.
Боова и боорзак — хайындырган чаг үзүнге быжырган далган кезиндилери. Амгы үеде чаг үзүн үнүш үзү-биле солуп быжырып турар. Боова улуг хемчээлдиг, ортузунда чара кезипкаан болгаш аңдарып каан хевирлиг. Боорзак бичии, борбак хевирлиг болгаш чигирзиг амданныг болур, тургузуунда чигир бар.
Бууза — далганга орааш, буска хайындырган эът. Бууза мантының бир хевири. Ооң тудары ылгалып турар - моол бууз ышкаш кыры ажык, ынчалза-даа хемчээли оон бичии.
Манчы — үүрмектей доорап каан эът. Бо үеде дыткан эът колдуунда ажыглап турар апарган.
Далган («тыва далган») — улгатыр дээрбелээн хаарган арбай тараазы.
Хаарган далган — дузаваан далган. Баштай изиткен чуга паш кырынга кылыр, дараазында от кырынга бүдеринге чедир хаарар.
Быжырган далган

Амдан киирер холуксаа:

Кулча — черлик согунаның соктапкаан баштары.
Койнут — ажыг амданныг үнүш.

Литература

Тувинская кухня // Культура питания. Энциклопедический справочник / Под ред. И. А. Чаховского. — 3-е издание. — Мн.: «Белорусская энциклопедия имени Петруся Бровки», 1993. — С. 367. — 540 с. — ISBN 5-85700-122-6.

Шөлүглер

Тувинская кухня