Чинагийн, Галсан

Галсан Чинагийн
Төрүттүнген хүнү	1944 декабрьның 26(1944-12-26) (79 хар)
Төрүттүнген чери	Баян-Улгий[d], Моол
Хамаатызы (албатызы)	Моол
Ажыл-херээ	чогаалчы, шаман, учитель, романист, поэт
Жанр	поэзия[d] биле сяошо[d]
Чогаадыкчы дылы	Тыва дыл биле Немец дыл
Шаңналдары	премия имени Адельберта фон Шамиссо[d] (1992) литературная премия Хаймито фон Додерера[d] (2001)

Галсан Чинагийн
Төрүттүнген хүнү	1944 декабрьның 26(1944-12-26) (79 хар)
Чурт	Моол

Чинагийн Галсан 2007.03.09

Айтматов, Тейтесс, Чинагийн 2007 чылда

Иргит Шыныкай оглу Чурук-Уваа (моол. Чинагийн Галсан, орус. Чинаг Галсан, нем. Galsan Tschinag) – делегейде ады алгаан тыва чогаалчы.

Лейпциг университединиң доозукчузу Чинагийн Галсан 1968 чылдан эгелеп Моолдуң күрүне университединге даштыкы дылдар башкылап эгелээн чылдардан шүлүктерин Моолдуң болгаш Германияның альманахтарынга парлаткылаан. 1981 чылда немец дылда бижээни «Тыва тоожу (төөгү)» деп тоожузундан ооң Европага, ооң соонда делегейниң өске чурттарынга чогаалчы алдар-ады тараан. Бо тоожунуң ужуу узун болган: Сеңгел тывазы чогаалчының бийиринден: тыва чоннуң бурунгу филосфиязын, амыдыралчы тура-соруун, чуртунга кызыгаар чок бердингенин шүлүк, новелла, тоожу роман хевирлерге бижиттинген чогаалдардан өске чурттарның номчукчулары танып билип, боттарынга чоок көрүп, хандыкшып эгелээн.

Бөгүн Ч. Галсанның Европага немец дылга үнген шүлүк номнары: «Ыры дыштаныыр шагда», «Өөңнү дээскинген кокпалар», «Кажан-даа сени чаажыктыра албадым ий», «Булут ыды», «Хүн кызыл төлге дажы: хам алгыштары», «Ак-Хем дээги даш кижи»; тоожулар болгаш чечен чугаалар номнары: «Дошкун хаттыг оранда», «Улуг-Көъш», «Он чедиги хүн», «Бедик Алтайда чашкы шаг», «Бөрү болгаш дижи-ыът», «Дойнаа», «Шалың болгаш оът»; романнары – трилогия: «Көк дээр», «Бора чер», «Ак-Даг» база «Чээрби болгаш бир хүн», «Оорлаткан төл», «Чиңгис-Хаанның хаялары» болгаш өске-даа. Моол дылда Улан-Баторга үнген номнарында: «Чаңныктыг шагның тоожузу» (1986), «Өле өртемчейниң херели болгаш хөлегези» (1990), «Он айның дээриниң адаанда» (1995), «Эр кара баг» (шүлүк ному, 1995), «Дээрниң дүжү» (2006) болгаш чыынды номнарда моол дылдан немец дылче, немец дылдан моол дылче очулгалары. Ч. Галсан – 40 ажыг номнарның автору, ооң чогаалдарын француз, орус, япон, итали, англи, голланд дылдарга аңгы номнар кылдыр үндүргүлээн.Өске чурттарның чогаал шинчилекчилери Ч. Галсанның чогаалдарын сайгарып, эртем ажылдарын камгалап, университеттерниң өөредилге программаларынче киирип турар. Эртемден Корнелиа Шрудениң “Германия литературазында көшкүн чогаалчы Чинагийн Галсан” (368 арынныг), Лорке фон Заалфельдтиң “Хары дылды эжелээни” (274 арынныг), американ доктор Гундула Энглиштиң “Ажыл кылыр көшкүн чогаалчы” (224 арынныг) деп номнарның парлалгаже үнгенин доктор Г. Золбаяр дыңнадып турар. 2003 чылда Тывага Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң чалалгазы-биле кээп, «Түрктерниң бижимел тураскаалдыры» деп эртем шуулганынга киржип, ол чылда 60 харлап турган юбилейлиг чылында Тыва Республиканың Чазаа тываларның сагыш-сеткил культуразын делегейге делгередип чоруурун бедик үнелеп күрүне шаңналдарын тывысканын улуг чоргаарал-биле хүлээп алган.

Ажылдары:

Шүлүк номнар:

1. «Ыры дыштаныыр шагда»,
2. «Өөңнү дээскинген кокпалар»,
3. «Кажан-даа сени чаажыктыра албадым ий»,
4. «Булут ыды»,
5. «Хүн кызыл төлге дажы: хам алгыштары»,
6. «Ак-Хем дээги даш кижи»;

тоожулар болгаш чечен чугаалар номнары:

1. «Дошкун хаттыг оранда»,
2. «Улуг-Көъш»,
3. «Он чедиги хүн»,
4. «Бедик Алдайда чашкы шаг»,
5. «Бөрү болгаш дижи-ыът»,
6. «Дойнаа»,
7. «Шалың болгаш оът»;

романнары – трилогия:

1. «Көк дээр»,
2. «Бора чер»,
3. «Ак-Даг»
4. «Чээрби болгаш бир хүн»,
5. «Оорлаткан төл»,
6. «Чиңгис-Хаанның хаялары»
7. болгаш өске-даа.

Моол дылда Улан-Баторга үнген номнарында:

1. «Чаңныктыг шагның тоожузу» (1986),
2. «Өле өртемчейниң херели болгаш хөлегези» (1990),
3. «Он айның дээриниң адаанда» (1995),
4. «Эр кара баг» (шүлүк ному, 1995),
5. «Дээрниң дүжү» (2006)

Дөзү

1. У.А. Доңгак, ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы