Энергия
Энергия | |
---|---|
, | |
Хемчээли | |
СИ | Дж |
СГС | эрг |
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Sun_in_February_%28black_version%29.jpg/220px-Sun_in_February_%28black_version%29.jpg)
Энергия (бурун-грек ἐνέργεια — ажыл, кылдыныг, күш, күчү) — материяның аңгы-аңгы шимчээшкиннериниң болгаш бот-боттары-биле харылзаазын илереткен хемчээл, материяның шимчээшкининиң бир байдалындан өске байдалынче кирип турарының хемчээлин илереткен физиктиг величина.
«Энергия» деп сөстү Аристотель бир дугаар бодунуң «Физика» деп ажылынга ажыглаан, ынчалза-даа ында ол чүгле кижиниң кылып турар ажылынга хамаарыштыр ажыглаттынып турган.
Энергияны демдеглээри
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Энергияны Е деп үжүк-биле демдеглээр (лат. energīa — кылдыныг, ажыл, күчү).
Чылыгның хемчээлин илередирде Q деп символ ажыглаар (англ. quantity of heat — чылыгның хемчээли).
Дамчыткан энергияның хемчээли кылдыр ажылды демдеглээрде A деп (нем. arbeit (ажыл) азы W деп символ (англ. work — ажыл) ажыглаар.
Тодаргай үе иштинде энергияның өскерлиишкининиң хемчээли кылдыр күчүнү демдеглээрде W деп символ ажыглап турар.
Телонуң иштики энергиязын илередирде U деп сивол ажыглаар.
Терминниң төөгүзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]«Энергия» деп термин грек ἐνέργεια деп сөстен укталган, бир дугаар Аристотельдиң ажылдарынга «кылдыныг, ажыл» дээн уткаларынга ажыглаттынып турган.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Thomas_Young_%28scientist%29.jpg/220px-Thomas_Young_%28scientist%29.jpg)
Лейбниц 1686 болгаш 1695 чылдара бодунуң ажылдарынга «дириг күш» (vis viva) деп термин ажыглап турган, ол дээрге, объектиниң деңзизин ооң дүргениниң квадрадынга көвүдеткени деп билип турган, амгы үениң терминологиязының аайы-биле кинетиктиг энергия-дыр.
Маркиза Эмили дю Шатле «Физика ному» (фр. Institutions de Physique, 1740) деп ажылында Лейбництиң идеяларын Виллем Гравезандтиң практиктиг хайгааралдары-биле каттыштырган.
1807 чылда Томас Юнг «энергия» деп терминни «дириг күш» деп терминниң орнунга амгы үеде ажыглаттынып турар утказынга дүүштүр ажыглаан. Гаспар-Гюстав Кориолис ажыл биле кинетиктиг энергияның аразында харылзааны 1829 чылда тодараткан. Уильям Томсон бир дугаар «кинетиктиг энергия» деп терминни 1851 чылдан орай эвес үеде ажыглаан, а 1853 чылда Уильям Ренкин бир дугаар «потенциалдыг энергия» деп терминни ажыглаан.
1918 чылда энергияның кадагалаттынып артары дээрге-ле үениң трансляционнуг симметриязының математиктиг түңнели-дир барымдаалаттынган. Тодаргайлаарга, энергияның кадагалаттынып артары физиканың хоойлуларының үе эртерге өскерилбезиниң чылдагааны-биле кадагалаттынып турар.
Энергияның хевирлери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Механикада потенциалдыг энергия (азы телоларның болгаш оларның кезектериниң боттарының аразында азы даштыкы шөлдер-биле харылзаалашканындан тывылган энергия) база кинетиктиг энергия (шимчээшкинниң энергия) деп ийи энергия дугайында билиишкиннер бар. Оларның түңү долу механиктиг энергия деп адаттынып турар.
Энергияның хевирлери: | ||
---|---|---|
![]() |
Механиктиг | Потенциалдыг Кинетиктиг |
‹♦› | Иштики | |
![]() |
Электросорунзалыг | Электрилиг Сорунзалыг |
Химиктиг | ||
![]() |
Ядролуг | |
Гравитацялыг | ||
Вакуумнуң | ||
Гипотетиктиг: | ||
Караңгы | ||
Улай көр.: Энергияның кадагалаттынарының хоойлузу |
Шөлдерниң шупту хевирлери энергиялыг болур: электримагниттиг, гравитациялыг (тыртыжыынкынның) болгаш атомнуг (ядролуг) энергиялар.
Энергия биле ажыл
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Энергия дээрге, физиктиг системаның ажыл кылып болгу дег магадылалының хемчээли болур. Чижээлээрге, телонуң долу механиктиг энергиязының өскерлиишкинни сан талазы-биле алырга, телога чоруткан механиктиг ажылдың хемчээлинге дең болур. Ынчангаш энегрия болгаш ажыл сан-биле чаңгыс хемчээл-биле илереттинер.
Хамаарылгалыының тускай теориязында
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Энергия биле деңзи
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Хамаарылгалыының тускай теориязында деңзи-биле энергияның аразында Эйнштейнниң формулазы-биле илереттинер харылзаа бар:
- ында — системаның энергиязы;
- — ооң деңзизи;
- — вакуумда чырыктың дүргени.
Энергияның үндезиннери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Energy_and_life.svg/220px-Energy_and_life.svg.png)
Энергияның үндезиннерин ийи кезекке чарып болур: ктап тургустунмас болгаш үргүлчү турар. Энергияның катап тургустунмас үндезиннеринге нефть, газ, хөмүр, уран д.о.ө. хамааржыр. Үргүлчү турар үндезиннерге Хүннүң, хаттың, ГЭС-тен алыр энергияларны киирип болур.
Үндезининиң хевири | Курлавыры, Дж |
Термоядролуг энергия | 3,6·1026 |
Ядролуг энергия | 2·1024 |
Нефть биле газтың химиктиг энергиязы | 2·1023 |
Черниң иштики чылыы | 5·1020 |
Үндезинниң хевири | Курлавыры, Дж |
Хүннүң энергиязы | 2·1024 |
Далай көдүрлүрүнүң энергиязы | 2,5·1023 |
Хаттың энергиязы | 6·1021 |
Хемнерниң энергиязы | 6,5·1019 |
Демдеглелдер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ 1,0 1,1 Алексеев, 1978, с. 134.
Литература
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Добиаш А. А. Энергия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Паули В. Общие принципы волновой механики. — М.: Гостехтеориздат, 1947.
- Широков Ю. М., Юдин Н. П. Ядерная физика. — М.: Наука, 1972.
- Пономарёв Л. И. Под знаком кванта. — М.: Наука, 1989. — ISBN 5-02-014049-X.
- Алексеев Г. Н. Энергия и энтропия. — М.: Знание, 1978.
Шөлүглер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Энергия в Физической энциклопедии