Өвүр кожууну

Өвүр кожуун

Өвүр кожууну

Кожуун төвү болза Хандагайты сууру-дур. Өвүр кожуун республиканың мурнуу чүгүнде турар.

Шөлү - 4522,50 км². Чурттакчы чонунуң саны - 6888 кижи (2017). Национал тургузуу - тывалар. Шажынчы тургузуу - буддистер. Автомобильдин кодунуң дугаары - 17. Куржаг шагы - MSK+4 (UTC+7).

1941 чылда ТАР-ның Биче Хурал Президимунуң «Девискээр талазы-биле улуг кожууннарны чарар дугайында» чарлыын ёзугаар Чөөн-Хемчик кожуундан Өвүр деп черни адырып чарган. Ынчан Өвүр кожуун 4 сумулуг, 43 арбанныг турган. Хандагайты, Торгалыг (Дус-Даг), Арыг-Бажы, Кызыл-Тей суурлар 40 чылдар эгезинде 10 шаа чавыт бажыңнарлыг турган, араттар ам-даа тоо-быдаргай көшкүн амыдыралдыг хевээр.

1942 чылдан эгелеп суму бүрүзүнге-ле 2-3 хире мал, чер эштежилгелери (МЧАЭ) тургустунуп эгелээн. 1948-1951 чылдарда кожуунга 4 колхозтар турупкан.

Сумуларының чизези

1. Хандагайты сумузу, төп сууру Хандагайты;
2. Дус-Даг сумузу, төп сууру Дус-Даг;
3. Саглы сумузу, төп сууру Саглы;
4. Солчур сумузу, төп сууру Солчур;
5. Сарыг-Хөл сумузу, төп сууру Ак-Чыраа;
6. Чаа-Суур сумузу, төп сууру Чаа-Суур.

Дагларының чизези

Аптара-Аксы, Аргалыг-Кожагар, Арзайты, Аът-Чуглур, Башкы-Хербис, Баян-Чүрек, Баян-Хайрхан-Ула, Белдир-Даг, Бестиг-Белдир, Болчаглыг, Бооп-Чиир, Буура-Даг, Буга-Чуглур, Бүүре-Даа, Бүүрек, Бүүрелчин, Дагылгаты Доора-Даг, Дөрт-Чараш-Калчан, Дус-Даг, Дытчык, Иштии-Бел, Кадыр-Каът, Калбак-Даг, Кара-Даг, Кошкар-Баштыг, Кош-Чыраа, Көжээлиг -Шат, Кургаг-Адыр, Куу-Даг, Кызыл-Шат, Кызыл-Чүрек, Манчүрек, Морту, Мөрге, Мөрге-Баары, Мугур, Муңгаш-Каът, Мургусту, Оваалыг-Шат, Оңгар-Хамар, Оргу-Даг, Ортаа-Шат, Оруктуг-Каът, Өргү, Өскүс-Даг, Өшкү-Чуглур, Саглы-Бажы, Сарыг-Белдир, Сары-Уязы, Согуна, Солчур, Теве-Даш, Төктүп-Ажар, Тербе-Даш, Тээли, Үстүү-Хамар, Хадыыр-Даг, Хайыракан, Хамар, Хана-Даа, Хартыгалыг, Хачы-Хараал, Хаялыг-Даг, Шиви-Кудуруу, Шивит-Оорга, Шыпшык, Эвеген-Даг, Эзирлиг, Эзир-Уязы.

Хемнериниң даңзызы

Аптара, Амырак, Ак-Хем, Ак-Тал, Ак-Кара-Суг, Ак-Белдир, Арзайты, Арыглыг-Хем, Арыг-Бажы, Алдыы-Белдир, Артыштыг-Хем, Артыштыг-Кара-Суг, Алдыы-Ак-Кара-Суг, Бора-Шай, Боскан, Бүүре-Кара-Суг, Бестиг-Кара-Суг,, Бичии-Кадыгбай, Дестиг-Кара, Дош-Бажы, Дүжерлиг-Хем, Дыттыг-Кара-Суг, Ирбитей, Кадый-Бажы, Каък, Кажаалыг-Хем, Кара-Дыт, Кара-Тал, Кара-Суг, Кара-Хем, Кара-Хоолай, Каъттыг-Ой, Бистиг-Белдир, Кап-Кара-Суг, Кистиг-Кара-Суг, Коъш-Терек, Кыдыы-Халыын, Кызар-Даштыг, Кедээ-Удур, Курбун-Шиви, Моолдуг-Хем, Мугур-Хем, Мургусту, Мерге, Мерге-Баары, Оргу-Хем, Оораш-Хем, Ортаа-Удур, Ортаа-Халыын, Остуг-Хем, Өөш-Бажы, Пөштүг-Белдир, Саглы, Сайлыг, Солчур, Соктаар-Кара-Суг, Тандар, Торгалыг, Тулаа, Термелиг, Телиг-Хем, Теректиг-Хем, Улуг-Кадыгбай, Улуг-Ак-Кара-Суг, Улаатай, Улуг-Халыын, Үерлиг-Хем, Үстүү-Белдир, Үстүү-Мортук, Үстүү-Ак-Кара-Суг, Хайырлыг-Белдир, Хам-Дыт, Хам-Дыттыг-Тээли, Хөрлети, Хөлчүк-Хоолай, Хандагайты, Чадырлыг-Хем, Чайлаг-Кара-Суг, Чайлыг-Хем, Чалама-Хем, Чиңге-Хем, Чиңге-Бут, Чоза, Чоза-Бажы, Чөвүрээлиг-Тээли, Чугай, Чуңмалыг-Кара-Суг, Чүрек-Гол, Чүс-Дыт, Шаалааш, Шивилиг.

Тайгаларының даңзызы

Айлыгбай, Ак-Бедик, Арзайты, Аржаанныг-Тайга, Бүзээлээр, Бора-Шай, Белдир-Тайга, Берт-Шаараш, Беш-Белдир, Бораңныг, Дестиг-Тайга, Дүмбейлиг, Кадый, Кадыр-Тайга, Калчан-Каът, Кезек-Пөш, Кезек-Шет, Көжээ-Бажы, Көжээ-Тайгазы, Көк-Сайыр, Кызыл-Хая, Кызыл-Тайга, Оваалыг-Белдир, Оргу-Тайга, Пөштүг-Белдир-Тайга, Савыда, Сегиртир, Тээли, Угулзалыг, Улуг-Чайлаг, Хадыыр-Тайга, Хачы-Сайыр, Хорумнуг-Тайга, Чалаа, Чалама, Чуглур-Тайга, Шивилиг, Шокар-Тайга, Ыдык.

Үндезини

1. Тыва чуртунда кожууннар, сумулар чизези. Archived 2016-06-24 at the Wayback Machine
2. Өвүр кожууну Тыва Республика чазааның сайтызында. Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
3. М.В. Бавуу-Сюрюн, Ч.К. Куулар Тыва дылдың лексиказынга факультативтер. Кызыл: Типография ЦО "Аныяк", 2005. 118 с.