Мөңгүн-Тайга кожууну

Мөңгүн-Тайга кожуун

Мөңгүн-Тайга кожууну — Россия Федерациязында Тыва Республиканың муниципалдыг кезээ.

Административтиг төвү — Мугур-Аксы суур.

Шөлү - 4414,20 км². Чурттакчы чонунуң саны - 5972 кижи (2017). Национал тургузуу - тывалар. Шажынчы тургузуу - буддистер. Автомобильдиң кодунуң дугаары - 17. Куржаг шагы - MSK+4 (UTC+7).

География

Мөңгүн-Тайга кожуун Тываның кыдыкы мурнуу-барыын чүгүнде турар.

Кожууннуң девискээринде Тывада болгаш Мурнуу Сибирьде эң бедик даг — Мөңгүн-Тайга (3970 м) бар. Ооң бажы меңгилер-биле шугланган.

Кожууннуң девискээринде оон ыңай Хиндиктиг-Хөл деп эң бедик дагларлыг хөл бар. Мөген-Бүрен — эң улуг хем, ооң агымы Моолдуң девискээринде Ачит-Нуур деп хөлче агып кирген.

Сумулар чизези

1. Каргы сумузу, төп сууру Мугур-Аксы;
2. Мөген-Бүрен сумузу, төп сууру Кызыл-Хая;
3. Тоолайлыг сумузу, төп сууру Тоолайлыг.

Тоолайлыг сумузу

Тоолайлыг сумузу, төп сууру Тоолайлыг. Ооң кыска төөгүзү. 1993 чылда өшкү болгаш сарлык өстүрери-биле "Тоолайлыг" деп колхоз тургустунган.

2000 чылда колхозтуң девискээринге 14 кыштаг, 26 өг санатынып турган.

2002 чылда суурга 20 олуттуг эге школа-интернат, 2003 чылда фельдшер-акушерлиг пункт болгаш көдээ клуву туттунган, 2005 чылда дизельдиг электри станциязы салдынган.

2005 чылда көдээ культура төвү чаартынган.

2006 чылда "Тоолайлыг" колхозтуң чурттакчылар чыыжынга Тыва Республиканың Мөңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыг сумузун тургузарын шиитпирлээн. Ооң чурттакчы чонунуң саны 150 кижи болган, оларның аразында 23 пенсионер, 51 ажы-төл уруглар, 54 малчын бүрүткетинген. Шуптузу-ла тус чер чурттакчылары.

Аңгы-аңгы үелерде сумуну даргалап чорааны:

• 2007-2012 чылдарда - Хомушку Эрес-оол Бады-Очурович,
• 2012-2015 чылдарда - Хертек Доруун-оол Дыртык-оолович,
• 2015-2017 чылдарда - Хертек Эрес Александрович,
• амгы үеде түр када - Прокудина Вера Юрьевна.

Мал ажыл-агый талазы-биле кол угландырышкын өшкү болгаш сарлык азыралдазын сайзырадыры. Ук девискээрге чурттап чораан чон төөгүзү-биле сарлык болгаш ангор өшкү азырап чораан. Суму девискээринде чүгле сарлык азырап турар 3 арат ажыл-агыйы бүдүрүлге бар. Ниитизи-биле мал саны: өшкү-хой 5860 баш, сарлык-инек 568 баш, аъттар 51 баш.

Сөөлгү 5 чыл тургузунда мал бажы көвүдээни бүрүткетинген. Тоолайлыг сумузу Мөнгүн-Тайга кожууннуң соңгу-чөөн чүк талазында чыдар. Цаган-Шибэту болгаш Биче-Кожай сыннарының соңгу-чөөн чүк ийинде, Барлык хемниң шынаазында тургустунган. Тоолайлыг сумудан Эрги-Барлык сумуга чедир 60 км, Арзайты хемге чедир 8 км (Мугур-Аксы - Хандагайты чер оруу). Ол географтыг объектиниң шөлү 7,85 га.

Үндезини

1. Тыва чуртунда кожууннар болгаш сумулар чизези.
2. Мөңгүн-Тайга кожууну Тыва Республика чазааның сайтызында.
3. Тыва Республиканың Күрүне архивиниң сайтызында.