Казахстан

{{Күрүне |Тыва ады = Казахстан Республиказы |Тургустунганы = 1465 чыл — Казах хааннал |Хамаарылганың падежи = Казахстанның |Үндезин ады = каз. {{{1}}}

Казахстан (каз. Qazaqstan, албан ёзузу-биле Казахстан Республиказы (каз. Қазақстан Республикасы) — Төп Евразияда күрүне. Найысылал хоорайы – Астана (каз. Астана). Казахстанның Президентизи – Касым-Жомарт Кемел оглу Токаев (каз. Қасым-Жомарт Кемелұлы Токаев). Девискээрниң улуг кезээ Азияда, а биче кезээ – Европада. Чурттакчы чону – 18 117 641 кижи.

Казахстан Республиказы
Тургустунганы	1465 чыл – Казах хаанныг күрүне
Аңгыланганы	1991 чылдың декабрь 16 (ССРЭ-ден)
Дылдары	казах дыл – күрүне дылы, орус дыл – албан дылы
Найысылал хоорайы	Астана
Улуг хоорайлары	Алматы, Астана, Шымкент, Караганда
Чагырга хевири	президент республика, президент-парламент республика
Президентизи	Касым-Жомарт Токаев
Эреңгей сайыды	Аскар Мамин
Парламентизи	Мажилис (Хурал)
Девискээри	делегейде 9 дугаар Шуптузу: 2 724 902 км² Суг кырының %: 2,8%
Шажыны	ислам
Чурттакчы чону	Үнелел (2017): 18 117 641 кижи Сырыйы: 6,64 кижи/км²
Акша демдээ	теңге (KZT, уруңу 398)
Телефон уруңу	+7

Девискээрниң шөлү – 2 724 902 км², Аргентинадан арай-ла бичии болуп турар. Делегейде девискээрлер аразында 9-ку черни ээлеп турар, Хамаарышпас Күрүнелер Каттыжылгазының (орус. Содрýжество Незави́симых Госудáрств) чурттарының аразында 2-ги черни (Россияның соонда) ээлеп турар. Чурттакчы чонунуң саны-биле 64 дугаар черде чоруп турар.

Чурттуң найысылал хоорайы – Астана. 1,8 сая чурттакчы чоннуг улуг хоорайы – Алматы. Күрүне дылы – казах дыл. А албан дылы – орус дыл (күрүне дылы-биле дең).

Эрге-чагырга биле девискээр хамаарылгазы 14 можулардан болгаш республиканың 2 чугула хоорайлары-биле (Астана, Алматы) чардынган. Оон аңгыда Байконур деп тускай эрге-байдалдыг хоорай бар. Ол хоорайны Россия 2050 чылга чедир хөлезилеп алган. Россия-биле хөлезилеп алган черлерниң ниити шөлү – 111 913 км² (чурттуң 4,1% девискээри). Экономик-географтыг талазы-биле Казахстан Төп, Барыын, Чөөн, Айтмаматов Дамирбек кот

Географиязы

Каспий далай, Адаккы Поволжье, Урал, Сибирь, Кыдат, Ортаа Азияның аразында турар. Соңгу биле барыын чүкте – Россия-биле (кызыгаарның узуну – 7548,1 км), чөөн чүкте – Кыдат-биле (1782,8 км), мурнуу чүкте – Кыргызстан (1241,6 км), Узбекистан (2351,4 км) болгаш Түркменистан-биле (426 км) кызыгаарлажып турар. Кургаг чер кызыгаарының ниити хемчээли – 13392,6 км. Чөөн чүктен барыын чүкче кызыгаарның хемчээли 2963 км болуп турар, а соңгу чүктен мурнуу чүкче – 1652 км. Түрк Чөвүлелинде улуг девискээрлиг чурт. Каспий болгаш Арал далайның суу чуй хап чыдар. Далайже үнмейн турар күрүне.

Төөгүзү

«Казах Совет Социалистиг Республика» деп адалганы 1991 чылдың декабрь 10-да «Казахстан Республиказы» кылдыр өскерткен.

Амгы Казахстанның төөгүзүн үелерге аңгылаары:

Үе дүптүң эпохазы – кижиниң Казахстан девискээринге чаа тыптып келгени (бистиң үениң мурнунда VII-VIII чүс чылдарда).
Эрте-бурунгу шаг – бир дугаар Казахстан девискээринге түрк болгаш иран дылдыг күрүнелерниң тыптып келгени (сактар, усуннар, каңлылар, гуннар), оларның хөгжүлдези, сандараашкыны болгаш буурап дүжери (бистиң үениң мурнунда VIII чүс чылдан эгелээш, V чүс чылга чедир).
Казахстанның ортаа чүс чылдың төөгүзү (бистиң үениң мурнунда V чүс чылдан эгелээш, XVIII чүс чылдың 30 чылдарынга чедир). Эртемденнер ортаа чүс чылды эрте биле орай кылдыр чижеглеп тускайлап турар. Түрк имперлиг хөгжүлдениң эпохалары – Мөңге Түрк Эл, Алдын Орду, Чиңгис-хаанның күрүнези, Кара-хааннар биле Темир хаанның күрүнелери. Казах хаанныг күрүнениң тургустунары. Түрк күрүнелерниң астрономнарның, математиктерниң, чогаалчыларның: Улугбек, Аль-Каши, Сайфи-Сараи, Кутыб, Фараби, Баласагуни ышкаш эртемден башкыларның чырыдыышкын үези.
Чаа төөгү: XVII чүс чылдан, 1917 чылдың февраль айның төнчүзүнге чедир – Россияның тургузуунче, Сибирь хаанныг күрүнеже (XVI чүс чылдың төнчүзү), Ногай Ордуже (XVII чүс чыл), Казах хаанныг күрүнеже (XIX чүс чыл) киргени.
Эң чаа төөгүнүң бирги үе-чадазы: Россия хаанныг күрүнениң буурап дүжери, Октябрьның революциязындан эгелээш, ССРЭ-ниң буурап дүжеринге чедир (1991 чылдың декабрь).
Эң чаа төөгүнүң ийиги үе-чадазы: 1991 чылдың декабрь 16-да тускайлаң чорук чарлаан хүнден эгелээш, Казахстан демократтыг, хоойлу-дүрүмнүг болгаш хөгжүлдезин көргүзүп турар күрүне.

Күрүне тургузуу

Казахстан – президент хевир чагыргалыг каттышкан күрүне. Чурттуң баштыңы болгаш дээди кол командылакчызы – Президент.

Күүседилге эрге-чагыргазы

Казахстан Республиказының Президентизин назы четкен Казахстанның хамаатылары соңгуур.

Президентиниң эрге хуусаазы – 5 чыл, ол-ла чаңгыс кижи ийиден хөй катап соңгудуп болбас. Ынчалза-даа ол кызыгаарлаашкын Казахстанның Бирги Президентизинге нептеревес.

Күүседилге эрге-чагыргазын күрүнениң Чазаа боттандырып турар. Ол эрге-чагырганың система органнары яамылардан, албаннардан болгаш агентилелдерден тургустунуп турар. Чазактың удуртукчузу – премьер-сайыт.

Хоойлу үндүрер эрге-чагыргазы

Ол эрге-чагырганы Парламент боттандырып турар. Парламент ийи Палаталардан тургустунар: Сенат (үстүкү), Мажилис (адаккы).

Сенаттың депутаттары конституциялыг хоойлу аайы-биле мындыг корум-дүрүм-биле томуйладыыр: областардан, республиканың 2 чугула хоорайларындан (14 областар, 2 хоорай) ийи кижиден, база Сенатка эргежок чугула национал-культурлуг болгаш оон-даа өске ниитилелдиң чугула сонуургалын хандырары-биле Республиканың Президентизи 15 депутатты томуйлаар.

Мажилис чүс чеди депутаттардан тургустунуп турар, олар конституциялыг хоойлу аайы-биле чонга соңгудар.

Парламентиниң Депутады чаңгыс угда ийи Палаталарның кежигүнү болуп болбас. Сенат депутадының эрге хуусаазы – 6 чыл, а Мажилис депутадының эрге хуусаазы – 5 чыл.

Тускайлаң чорук чарлаан соонда (1991 чылдың декабрь 16-да), дээди хоойлу үндүрер орган Казах ССР-ниң Дээди Чөвүлели турган. 1993 чылдың декабрь айда Дээди Чөвүлел боду-ла дүжүртүнген. Бирги парламент соңгулдаларын 1994 чылда эрттирген.

Судтуң (шүүгүнүң) эрге-чагыргазы

Ол эрге-чагырганы Дээди Суд, можунуң, шеригниң, хоорайның, районнуң болгаш тускай угланыышкынның судтары боттандырып турар.

Дээди Суд хамааты, кеземче болгаш оон-даа өске херектерниң дээди судтуг органы болур. Ол кассациялыг чаданың хүлээлгезин боттандырып турар.

Дээди Судтуң даргазын болгаш шииткекчизин Дээди Суд Чөвүлелиниң дагдынылгазы аайы-биле Сенаттың депутаттары соңгуур.

Тус черниң суду болгаш өске судтарның коллегияларын Президент боду томуйлаар.

Демдеглелдер

Айтыглар