Радлов, Василий Васильевич

Википедия деп сайттан

Василий Васильевич Радлов

нем. Friedrich Wilhelm Radloff

Төрүттүнген хүнү: 5 (17) январьның 1837[1][2] азы 1837 январьның 17(1837-01-17)[2]
Төрүттүнген чери:
Мөчээн хүнү: 1918 майның 12(1918-05-12)[1][3][4][…] (81 хар)
Мөчээн чери:
Чурт:
Эртем сферазы: тюркология[d], фольклористика[d] биле археология[d]
Ажыл чери:
Альма-матер:
Эртем деңнели: доктор философии[d]
Эртем удуртукчузу: Вильгельм Шотт[d]
Билдингир өөреникчилери: Катанов, Николай Фёдорович, Мелиоранский, Платон Михайлович биле Широкогоров, Сергей Михайлович[d]
Шаңңалдары:
орден Pour le Mérite в области искусств и науки

Василий Васильевич Радлов (орус. Васи́лий Васи́льевич Ра́длов, төрүттүнгенде Фридрих Вильгельм Радлов, нем. Friedrich Wilhelm Radloff; 1837 чылдың январь 5 [17], Берлин, Королевство Пруссия — 1918 чылдың май 12, Петроград, РСФСР) — немец уктуг орус востоковед-тюрколог, этнограф, археолог база педагог, түрк дылдарны деңнеп шинчилээр улуг эртем угланыышкынының эгелекчизи. 150 хире эртем ажылдарының автору.

Намдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чалыы үези база эртеми[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шагдаа кижиниң өг-бүлезинге төрүттунген; чаңгыс оглу. Гимназия дооскан соонда Берлин университединиң философия факультединче 1854 чылда кирип алган. Эгезинде шажын талазын сонуургаар турган, оон дылдарны деңнеп, шүүлтүрүп шинчилээр угланыышкынны сонуургай берген. Франц Бопп деп улуг эртемденниң лекцияларын дыңнап турган. ДЧоорту аныяк Радловтуң Урал болгаш Алтай дылдарынга улуг сонуургалы одунган, ынчангаш ол Россияже оларны шинчилеп чоруур деп шиитпирлээн. Ынчан ол орус дылды өоренип эгелээн.

1858 чылдың май 20-де Радлов Йен университединге «О влиянии религии на народы Азии» деп темалыг диссертациязын камгалааш, философияның доктору деп чада четкен.

1858 чылдың июньда Радлов Санкт-Петербург хоорайга келген. Кезек үеде боду кичээлдери эрттирип акша ажылдап ап турган. Ынчан ол Петербургка орус дипломат барон П. К. Мейендорф-биле ужурашканда, ону немец болгаш латин дылдарны Барнаулдуң даг училищезинге өөредир кылдыр чалаан. Ынчан ол Россияның хамаатылалын хүлээгеш, Василий Васильевич Радлов апаргаш, өөнүң ишти-биле Барнаулче чорупканнар.

Алтайга келгеш, В. В. Радлов ол черниң түрк дылдарын, аас чогаалын база төөгүзүн шинчилеп эгелээн. Бир чыл иштинде алтай дылды элээн өөренип алган.

Алтайга Радлов улуг түрколог эртемден кылдыр быжып, түрк дылдарның диалектология, лексикография, лексикология, грамматика, фонетиказын сонуургап, Алтайның болгаш Барыын Сибирьниң чоннарыныңэтнографиязын, археологиязын, фольклорун база төөгүзүн өөренип эгелээн.

1871чылда В. В. Радлов Санкт-Петербургче улаштыр канчаар чурттаарының дугайында чугаа кылыдр дээш чорупкаш, орук ара Казаньга киргенде, ону аңаа татар башкир мусульман школаларның инспектору кылдыр чалаан. Санкт-Петербургка четкеш, дедир дораан келгеш, Казаньга ажылдай берген.

Аңаа чоруп турар үезинде ол Поволжьениң түрк дылдарын өөренип турган. Аңаа-ла сураглыг лингвист И. А. Бодуэн де Куртенэ-биле таныжып алган.

1884 чылдың төнчүзүнде ол Петербургка келген.

Орхон-енисей бижиктиг даш. Кызыл

Петербургка Радлов Императорнуң эртемнер академиязының академигинге соңгуткаш, аңаа ажылдай берген. Улаштыр түрк дылдарны база культураларны шинчилеп турган. 1886 чылда Радлов Крымче крымның татарларының дылын шинчилеп чораан, а 1887 чылда  — Литва болгаш Волыньче караимнерниң дылын өөренип чорупкан.

Радлов Монголияже 1891 чылда Орхон экспедициязын организаастаан болгаш аңаа орхон-енисей руниктиг бижиктерни ажыткан. Радлов он ажыг руннарның утказын шын тып, улуг ажылды чорудуп турган, ынчалза-даа ол алфавиттиң ажыдыышкынны дат лингвист В. Томсенге хамааржыр. 1894 чылда Томсенниң ажылдарынга даянып, ол уеде билдингир турган орхон тураскаалдарының очулгазын үндурген. А 1895 чылда 40 енисей бижиктериниң очулгаларын ундурген.

1894 чылдан сөөлгү хонуктарынга чедир ол Антропология болгаш этнография музейин удуртуп ажылдап чораан.

Чок болганы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

В. В. Радлов 1918 чылдың май 12-де чок болган.

Ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme Südsibirien (Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи), тексты и немецкий перевод; Санкт-Петербург, 1866—1896, 7 т;
  • Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen. Th. I. Phonetik. (Сравнительная грамматика северных тюркских языков. Т. I. Фонетика), Лейпциг, 1882—1883;
  • Wörterbuch der Kinai-Sprache (Словарь кинайского языка), Санкт-Петербург, 1874;
  • Анализ болгарских числительных имен, в известиях Албекри и др. авторов (1878),
  • Die Lautalternation und ihre Bedeutung für die Sprachenentwickelung (Гармония гласных и её значение для развития языков; в «Verhandlungen des fünften internationalen Orientalisten Congress»), Берлин, 1882;
  • Zur Sprache der Komanen (О языке куманов; в «Internationale Zeitschrift fur allgemeine Sprachwissenschaft»), Лейпциг, 1884—1885;
  • Versuch eines Wörterbuches der Türkdialecte, (СПб., 1888 и сл.) / Опыт словаря тюркских наречий. т. I—IV. СПб., 1888—1911. Том 1. Часть 1. Том 1. Часть 2. Том 2. Часть 1. Том 2. Часть 2.
  • Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Древнетюркские надписи Монголии), вып. 1 и 2, СПб., 1894, 1899;
  • Observations sur les Kirghis (Заметки о киргизах), Париж, 1864;
  • Мифология и миросозерцание жителей Алтая («Восточное Обозрение», 1882, № 7 и 8, 1883, № 8),
  • Ethnographische Übersicht der Türkstämme Sibiriens und der Mongolei (Этнографический обзор тюркских племён Сибири и Монголии), Лейпциг, 1884;
  • Aus Sibirien (Из Сибири), Лейпциг, 1884 (русский перевод 1989);
  • Das Schamanemtum und seine Kultus (Шаманство и его культ), Лейпциг, 1885;
  • Сибирские древности (в «Материалах по археологии России, издаваемых Императорской археологической комиссией»), Санкт-Петербург, 1888;
  • Altas der Alterthümer der Mongolei (Атлас монгольских древностей), Санкт-Петербург, 1892.
  • Сибирские древности : из путевых записок по Сибири / пер. с нем. и предисл. А. А. Бобринского. — СПб., 1896. — 70 с.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  2. 2,0 2,1 Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век / под ред. О. В. Богданова
  3. 3,0 3,1 3,2 Радлов Василий Васильевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  4. Encyclopædia Britannica (англ.)

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]