Склодовская-Кюри, Мария

Википедия деп сайттан

Мария Склодовская-Кюри

фр. Marie Curie
пол. Maria Skłodowska-Curie

Төрүмел ады пол. Marya Salomea Skłodowska[4]
Төрүттүнген хүнү: 1867 ноябрьның 7(1867-11-07)[1][2][3][…]
Төрүттүнген чери:
Мөчээн хүнү: 1934 июльдуң 4(1934-07-04)[1][2][3][…] (66 хар)
Мөчээн чери:
Чурт:
Эртем сферазы: радиоактивность[d][10], химия[d][10] биле Физика[10]
Ажыл чери:
Альма-матер:
Эртем удуртукчузу: Габриель Липман[d]
Шаңңалдары:
Хол үжүү: Подпись

Мари́я Склодо́вская-Кюри́ (фр. Marie Curie, польск. Maria Skłodowska-Curie; төрүттүнгенде Мария Саломея Склодовская, польск. Maria Salomea Skłodowska[11]; 7 ноябрь 1867 чылда төр., Варшава, Российская империя — 4 июль 1934 чылда мөч., санаторий Санселльмоз[fr], Пасси[fr], Франция) — поляк база француз эспериментатор-эртемден (физик, химик), педагог, хөй-ниитичи. Сорбоннениң бир дугаар херээжен башкызы. 1903 чылда физикада Нобель шаңналын база 1911 чылда химияда Нобель шаңналын алган[12], төөгүде бир дугаар херээжен Нобель шаңналының эдилекчизи[13][14] база бир дугаар делегейде ийи дакпыр Нобель шаңналының эдилекчизи[15][16][17]. Парижтиң эмчи академиязының бир дугаар херээжен кежигүнү[18]. Парижте база Варшавада Кюри институттаран ажыдарынга киришкен. Өөнүң ээзи Пьер Кюри база Анри Беккерел-биле кады радиоактивностьту ажыткан болгаш «радиоактивность»деп терминни чогааткан[19][20]. өөнүң ээзи-биле кады радий (лат. radius — «луч») база полоний (лат. Polōnia — Польша, Мария Склодовскаяның чуртунуң ады-биле адаан) ажыткан. Пьер база Мария Кюри Анри Беккерел-биле кады физикада бир дугаар француз Нобель шаңналының эдилекчилери[21][22].

Намдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Владислав Склодовский с дочерьми (слева направо): Мария, Бронислава, Хелена[pl]. 1890 год.
Музей М. Кюри в её родном доме. Варшава, улица Фрета, 16

[[
|мини









Улуг сөзүглелУлуг сөзүглелУлуг сөзүглел]] Мария Склодовская Варшавага башкы, эр гимназия директору Владислав Склодовскийниң (1832—1902) өг-бүлезинге төрүттүнген. Ачазы бичии уруунуң чуртталгазында улуг салдарлыг болган. Ол Санкт-Петербургтуң университедин дооскан[23][24]. Ол физикада, химияда база математикада сөөлгү ажыдыышкыннарны, чедиишкиннерни билир чораан. Орус, латин база грек дылды билир, француз, немец база англи дылдарга чугааланыр, шүлүк бижиир, очулдурар чораан[25]. Владислав математика биле физиканы Варшаваның школаларынга башкылап турган[26]. Авазы, Бронислава Богуская, Варшаваның бир уруглар школазын удуртуп турган[27][28].

Мария (солагай талазында) дыңмазы Бронислава-биле. 1886 чыл үези.

1878 чылды май 9-та, Мария 10 харлыг турда, авазы чок болган[29]. Ол дээш Марияның кадыы баксырааш, бурганга бүзүрели база кошкаай берген[30][31][32].

Ол-ла 1878 чылда Мария школаже кирип алган. Школачы тургаш-ла, Мария дыка кызымак турган. школаны алдын медальдыг дооскаш, ачазының чанынга аңаа дузалажып артып калган[33]. Кады төрээннери өөренип чорупканнар[34].

Ынчан Польшаның девискээри Россия, Австро-Венгрия болгаш Пруссияның аразында чардынган турган. Польшага херээжен улуска эртем чедип алыры берге, ынчангаш Мария биле Бронислава оочурлап эртем чедип алыр деп шиитпирлээннер[35][36][37].

Баштай бирээзи өөренир, а өскези ажылдавышаан оонзунга дузалажыр деп дугурушканнар[38][37][39]. Мария гувернанткалап ажылдавышаан, эртен 6 шакта тургаш, математика база физика номнарын номчуур турган. Ооң кырындан ол кезек суурларның араттарының ажы-төлүн база өөредип турган[40][33].

Элээн ажылдап чоруп турда, ачазы бир ажыл тып алгаш, Брониславаның өоредилгезин төлеп турар апарган[41]. Мария ашказын чыып, ачазының чанынга кезек 1891 чылга чедир тургаш, Брониславаның чанынче Парижче, өоредилгезин уламчылаары-биле көже берген[42].

Парижке өөредилгези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1891 ноябрьда Мария Парижче көжүп келгеш[43], баштай дыңмазыбиле ооң өөнүң ээзиниң чанынга чурттап турган. Кезек үе болганда, аңаа кым-даа шаптыктавазын дээш, аңгы өрээл хөлезилеп алган[44][45].

Адын «Мари» (фр. Marie)[44] кылдыр өскертип алгаш,Сорбонна университединиң бойдус эртемнериниң факультединче кирип алган. Аңаа физика, математика база химия өөренип эгелээн. Ол үеде уруглар колдуу эмчи талазынче кирип турган болгаш, улус ону кайгап турган. 1893 Мария университедин доозупкан[38][46].

Университетти дооскаш, Мария Варшаваже чанып келгеш, ада-иези ышкаш бир университетке башкылаар деп планнап турган[47]. Ынчалза-даа ол Пьер Кюриге дужа берген[44].

1895 чылдың июль 26-да олар өгленип алганнар[48][49]. Ол-ла чылдың октябьда олар Парижке бичии бичии өрээлдерлиг квартирага чурттай бергеннер[50].

1897 чылдың сентябрь 12-де Ирен төрүттүнген. Ооң кижизидилгези колдуу-ла Пьерниң талазында кырган-ачазынга бердинген турган[51]. Ооң ачызында ада-иези шинчилел ажылын улаштырар аргалыг болганнар[52][53][54]. Ирен база ада-иезиниң оруун изеп, физик база химик эртемден апарган. 1935 чылда өөнүң ээзи Фредерик Жолио-Кюри-биле химияда Нобель шаңналының эдилекчилери болган[55].

Ажыл-ижи[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Мария, Пьер база Ирен Кюри. 1902 чыл үези.

1903 чылдың июнь 23-те Мария Сорбоннга«Исследование радиоактивных веществ» деп полоний биле радий ажыткан доктор ажылын делегейге бараалгаткан[52][56]. Ол ажылы дээш дораан улуг чедиишкинниг болуп, шаңналдарны ап эгелээн[53][57][58][59].

Ол-ла 1903 чылда Мария биле Пьер Кюрилер физикада Нобель шаңналын «радиацияны ажытканы дээш» алганнар[60].

1904 чылдың декабрь 6-да ийи дугаар уруу Ева төрүттүнген[16]. Ол үеде Пьер Сорбоннга физика профессору турган, Мария лаборатория эргелекчизи[61][62]. Ева журналист, хөгжүмчү база хөй-ниитичи болган. 102 харлыынга чедир чуртташ, авазының намдарын ном кылдыр үндүрген[63]. Америкага ол ном бестселлер апаргаш, хөй шаңналдарга төлептиг болган. Ева өг-бүлезинде чаңгыс Нобель шаңналы албаан кижи болган[64][65].

1906 чылдың апрель 19-та Пьер Кюри кудумчуга тергелиг аътка үстүргеш, чок болган[66]. Мария дыка бергедеп ол үени эрттирген[67]. Өөнүң ээзи чок болурга Марияны Париж университединге башкыладып каан[19], ынчан ол Университеттиң болгаш Францияның төөгүзүнде бир дугаар университетке херээжен башкы апарган [68][69][70][16]. 1908 чылда профессор ат четкеш, кафедралыг апарган[71][72].

Мария Кюри биде Альберт Эйнштейн. 1929 чыл.
1911 чылда химияда алган Нобель шаңналының диплому

1911 чылда Мария Кюри «радий биле полонийни ажытканы дээш» химияда Нобель шаңналын алган.


Дыка хөй чылдарда радий-биле ажылдап келген түңнелинде Мария Кюриниң кадыы дыка баксыраан, бүүректери база бергедедип келген[73]. 1934 чылыдң чазынында машинага арааглап чорааш, дегдирген соонда кадыы улам баксырап келген[74].

Мария Кюри 1934 чылдың июль 4-те Санселльмоз чоогунга чок болган[75].

Шаңналдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Нобель шаңналдарындан өске Мария Склодовская-Кюри база улуг шаңналдарның эдилекчизи:

  • медали Бертло Французской академии наук (1902)
  • медали Дэви Лондонского королевского общества (1903)
  • медали Маттеуччи, Национальная академия наук Италии (1904)
  • медали Эллиота Крессона Франклиновского института[en] (1909)
  • медали Альберта Королевского общества искусств (1910)
  • премии Уилларда Гиббса (1921)
  • медали Джона Скотта (1921).

Орус дылда библиографиязы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • М. Склодовская-Кюри. Исследование радиоактивных веществ (радий, полоний, актиний, уран, торий и др.) : Соч., представл. Париж. фак. наук, для получения степени д-ра физики = Recherches sur les substances radioactives par M-me Sklodovska-Curie / Пер. со 2-го испр. и доп. фр. изд. М. Я. Кульчицкий и М. Т. Кульчицкая, под ред. М. Я. Кульчицкого. — М.: т-во «Печатня С. П. Яковлева», 1904.
  • М. Склодовская-Кюри. Радий и радиоактивность / Полный пер. с 2-го фр. изд. А. И. Бачинского. — М.: Творческая мысль, 1905.
  • М. Склодовская-Кюри. Эталон радия и измерения в области радиоактивности / Пер. с фр. Н. Тамамшевой, под ред. Н. А. Булгакова. — СПб.: Физика, 1913.
  • М. Склодовская-Кюри. Радиоактивность / Пер. с фр. З. В. Ершовой, В. Д. Никольского, под ред. В. И. Баранова. — М., Л.: Государственное издательство технико-технической литературы, 1947.
  • М. Склодовская-Кюри. Пьер Кюри / Пер. с франц. Е. Ф. Корша, под ред. В. В. Алпатова. — М.: Молодая гвардия, 1959. — (Жизнь замечательных людей. Вып. 5 (271)). — 50 000 экз.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Рожанский И. Д. Склодовская-Кюри Мария // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1976. — Т. 23 : Сафлор — Соан. — С. 512.
  2. 2,0 2,1 2,2 Кругосвет — 2000.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Encyclopædia Britannica (англ.)
  4. https://chemia.ug.edu.pl/sites/default/files/_nodes/strona-chemia/16702/files/fmr-mscurie.pdf
  5. http://www.nndb.com/event/068/000086807/
  6. Каталог Немецкой национальной библиотеки (нем.)
  7. http://www.nytimes.com/1995/04/21/world/marie-curie-enshrined-in-pantheon.html
  8. http://www.nytimes.com/2010/12/22/books/22book.html
  9. http://collection.britishmuseum.org/id/person-institution/146156
  10. 10,0 10,1 10,2 Notable Names Database (англ.) — 2002.
  11. Goldsmith, 2005, p. 15.
  12. Nobel Laureate Facts  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 26 Он бир айның 2008. Архивтээн 2012 Февраль 3.
  13. Nobel Prize for Physics won by a woman for first time in 55 years. Хынаан 25 Он ийи айның 2018.
  14. Мария Кюри: первая женщина — Нобелевский лауреат. Хынаан 21 Он бир айның 2018.
  15. Cropper, 2001, p. 295.
  16. 16,0 16,1 16,2 Губский, 1992, с. 633.
  17. Marie Curie. Хынаан 12 Бир айның 2019.
  18. Goldsmith, 2005, p. 8.
  19. 19,0 19,1 Храмов, 1983, с. 247.
  20. Кудрявцев, 1956, с. 376.
  21. Nobel Prizes Started With a Bang. Хынаан 24 Он бир айның 2018.
  22. Капустинская К. А. Анри Беккерель. — М.: Атомиздат, 1964.
  23. James, 2004, p. 208.
  24. Кюри Е., 1967, с. 11.
  25. Кюри Е., 1959, с. 114—115.
  26. Волчек, 1981, с. 5.
  27. Губский, 1992, с. 630.
  28. Гернек, 1974, с. 107.
  29. Кюри Е., 1959, с. 100.
  30. Pasachoff, 1996, p. 12.
  31. Кюри Е., 1967, с. 47—48.
  32. James, 2004, p. 209.
  33. 33,0 33,1 Гернек, 1974, с. 109.
  34. Кюри Е., 1967, с. 36—43.
  35. David Palfreyman (ed.), Ted Tapperm. Understanding Mass Higher Education: Comparative Perspectives on Access. — London, New York: RoutledgeFalmer, 2004. — ISBN 0-415-35491-9.
  36. Pasachoff, 1996, p. 14.
  37. 37,0 37,1 Cropper, 2001, p. 296.
  38. 38,0 38,1 Губский, 1992, с. 631.
  39. Кюри Е., 1959, с. 122—124.
  40. Pasachoff, 1996, pp. 14—15.
  41. Волчек, 1981, с. 19.
  42. Кюри Е., 1959, с. 145—146.
  43. Кюри Е., 1959, с. 147.
  44. 44,0 44,1 44,2 Cropper, 2001, p. 297.
  45. Кюри Е., 1959, с. 161.
  46. Кюри Е., 1959, с. 151.
  47. Гернек, 1974, с. 110.
  48. James, 2004, p. 211.
  49. Волчек, 1981, с. 44.
  50. Cropper, 2001, p. 298.
  51. James, 2004, p. 212.
  52. 52,0 52,1 Губский, 1992, с. 632.
  53. 53,0 53,1 Cropper, 2001, p. 301.
  54. Волчек, 1981, с. 45—46.
  55. Волчек, 1981, с. 118.
  56. Гернек, 1974, с. 118—119.
  57. Григорьев, 2004, с. 181—182.
  58. James, 2004, p. 214.
  59. Волчек, 1981, с. 64.
  60. Кюри М., 1947, с. 117.
  61. Волчек, 1981, с. 71—73.
  62. Кюри Е., 1967, с. 209.
  63. Кюри Е., 1959.
  64. Мельник, 2017.
  65. Borzendowski, 2009, p. 106.
  66. Григорьев, 2004, с. 182.
  67. Cropper, 2001, p. 302—303.
  68. Кюри Е., 1959, с. 307.
  69. Cropper, 2001, p. 303—304.
  70. Wirten, 2015, p. 17.
  71. Гернек, 1974, с. 122.
  72. Волчек, 1981, с. 85.
  73. Де Агостини, 2015, с. 135.
  74. Волчек, 1981, с. 110.
  75. Губский, 1992, с. 634.

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Книги
Статьи

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]