Физика

Википедия деп сайттан

Эртем

Физика

грек. Φυσική

Тема Бойдус эртеми
Шинчилээр чүүл Материя (бүдүмел биле шөл), ооң шимчээр хевирлери болгаш харылзаазы
Тывылган үези XVII век
Кол угланыышкыннары механика, термодинамика, оптика, электродинамика, теоретик физика дээш одө

Физика (бурун-грек φυσική — «бойдустуң», φύσις — «бойдус») — бойдустуң чайгаар бүткен хоойлулары, материя дугайында, ооң тургузуунуң, шимчээшкининиң база өскерлириниң дүрүмнериниң дугайында бойдус эртеми[1][2]. Ылаптыг эртемнерге хамааржыр.

«Физика» деп термин бир дугаар Аристотельдиң (бистиң эрага чедир IV чүс чыл) ажылдарында көстүп келген. Эгезинде «физика» болгаш «философия» деп терминнер синонимнер турган, чүге дизе ол ийи эртемниң үндезин шинчилээр чүүлү — Октаргайның хоойлуларын тайылбырлаары болуп турар. XVI чүс чылда физика аңгы эртем адыры болу берген.

Физиканың шинчилээр чүүлү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Физика — бойдус дугайында эртем. Ооң кол шинчилеп турар чүүлү — материя (бүдүмел болгаш шөлдер) болгаш ооң шимчээшкининиң хевирлери, база ол ышкаш материяның шимчээшкини дээш харыылап турар бойдустуң үндезин хоойлулары.

Эртем методтары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Физикада билиглерниң дөзү практиктиг ажылдар: хайгаарал, бойдустуң болуушкуннарын эксперимент дузазы-биле шинчилээри, бүдүрүлге ажылы. Физиктиг билиглерниң шын-мегезин эксперимент болгаш ол билиглерни бүдүрүлге ажылынга ажыглап тургаш хынаар. Эртем хайгааралының болгаш экспериментилерниң түңнелдери ол хайгааралды болгаш экспериментилерни тайылбырлап турар физиктиг хоойлулар болу бээр. Физика колдуу бойдустуң үндезин болгаш эң бөдүүн болуушкуннарын шинчилеп турар.

Физиканың саннарга даяныры[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Физика — хемчээл эртеми. Физиктиг эксперимент хемчээшкинге даяныр, шинчилеттинип турар болуушкуннарның бир-ле үлегерлиг хемчээлдиң характеристикаларынга дүгжүп турарын шинчилээр. Эртемниң амгы сайзырал чадазында стандарт кылдыр Интернационалдыг хемчеглер системазын ажыглап турар, ынчалза-даа теоретиктерниң хөй кезии ам-даа Гауссовтуң хемчеглер системазын ажыглавышаан.

Экспериментилерниң түңнелинде илереттинген болуушкуннуң хемчээлдиг хамаарылгаларын математика методтары-биле ажылдап кылыптарга, шинчилеттинип турар болуушкуннуң математиктиг дүрзүзүн тургузуптар аргалыг болур.

Физиканың төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Физика — материя болгаш ооң шынарларының база шимчээшкининиң дугайында эртем. Ол эң бурунгу эртемнерниң бирээзи.

Кижилер материяның шынарларын эрте-бурунгу шагдан тура билип алыксап чораан: чүге телолар черже барып дүжүп турар, чүге аңгы-аңгы бүдүмелдер аңгы шынарларлыг болурул д.о.ө. Кижилерни долгандыр хүрээлелдиң тургузуунга, Хүн биле Айның бойдузунга хамаарышкан айтырыглар дүвүредип чораан. Эгезинде ол айтырыгларны философия таварыштыр дилеп турганнар. Колдуу философияның билиглерин херек кырында хынап болбас болганы-биле, дыка хөй шын эвес түңнелдерге кээп турганы ховар эвес. Кезек философтуг теориялар физика эртеминиң сайзыралынга дыка чугула ужур-дузалыг болган, чижээлээрге, бурунгу грек эртемден Архимед механиканың болгаш гидростатиканың хоойлуларының барымдаалыг хемчээлин илередип шыдаан.

Грецияның болгаш Индияның бурунгу угаакчыларының атом дугайында суг бодалдары ол үени дыка мурнап турганы илдең. Чоорту ниити философиядан бойдус эртеми аңгыланып келген, ооң кол адыры физика. Аристотель бодунуң ажылдарының бирээзин «Физика» деп адап турган[3]. Кезек шын эвес барымдааларлыг-даа болза, Аристотельдиң физиказы чүс-чүс чылдар дургузунда бойдус дугайында эртемниң кол үндезини болур турган.

Эртем хувискаалының үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Рисунок Ибн ал-Хайсама (Альхазена)
Ибн ал-Хайсам (965 — 1040 чылдар), оптиканың үндезилекчизи

Кижи төрелгеттениниң үргүлчү чигзинип чоруурунуң болгаш бир-ле шын деп санаттынып турган чүүлдү катап эде көрүп-ле чораанының түңнелинде эртемниң улуг ажыдыышкыннар үезинге эккелген. Ол XVI чүс чылдың ортан үезинде эгелээн үени бөгүн эртем хувискаалы деп адап турар.

Ортаа чүс чылдарның Европазынга бурунгу билиглер кезек чиде берген үелер база турган, ынчалза-даа Араб халифаттың салдарында арабтарның шыгжап чорааны Аристотельдиң ажылдары Европага катап эглип келген. XII—XIII чүс чылдарда Европаже индий болгаш персид эртемденнерниң ажылдары база кирип эгелээн. Ынчангаш Ортаа чүс чылдарда эртем методу тургустунуп эгелээн, ооң кол үндезини эксперимент болгаш математиктиг тайылбыр. Ибн ал-Хайсам (Альхазен) эртемден «Оптика дугайында ном» («Книге об оптике») деп 1021 чылда бижиттинген номунда көрүлге (зрение) теориязын тайылбырлап турар экспериментилерни тайылбырлап бижээн.

Эртем хувискаалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Исаак Ньютон (1643—1727)

Эртем хувискаалының үезинде шинчилелдиң эртем методу доктааттынып тургустунган, физика бойдус философиязындан аңгыланган, физиканың механика, оптика, термодинамика жээн чижектиг адырлары улуг сайзырап келген.

Төөгүчүлерниң хөй кезии эртем хувискаалы 1543 чылда Николай Коперниктиң «Дээрде сфераларның эргилип турарының дугайында» («О вращении небесных сфер») деп ажылының үнгенинден эгелээн деп турар.

Ооң соонда чүс хире чыл дургузунда Галилео Галилей, Христиан Гюйгенс, Иоганн Кеплер, Блез Паскаль д.о.ө. эртемденнерниң ажылдары үнгүлээн. Галилей бодунуң даап бодаашкыннарын болгаш теорияларын бадыткаары-биле эртем методун экспериментилер бир дугаар ажыглап эгелээн.1687 чылда Исаак Ньютон телоларның шимчээшкиннериниң хоойлуларын база тыртыышкынның хоойлуларын бижээн «Principia» деп номун парлап үндүрген.

Россияга физика эртемин улуг эртемден Михаил Ломоносов баштай сайзыраткан. Ооң физикага хамаарышкан кол ажылдары 1750 чылдарда үнүп турган.

Чаа сайзырал үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

XIX чүс чылдың төнчүзү XX чүс чылдың эгезинде чаа экспериментилерниң тевии-биле физиктер ооң мурнунда колдап турган эрги теориялардан ойталааш, катап чаа теорияларны хүлээп алыр ужурга таварышкан. Оон аңгыда ол үеде рентген болгаш химиктиг элементилерниң атомнуг ядроларының чарылбышаан, элементарлыг кезектерин херелдендирип үндүрери ажыттынган.

Альберт Эйнштейн (1879—1955)

1905 чылда Альберт Эйнштейн тускай хамаарылгалалар дугайында теориязын тургускан, ооң түңнелинде элээн хөй эрги теорияларже кезек тайылбырларны киирген. Делгем (пространство) болгаш үениң бойдузунуң дугайында билиг элээн өскерилген. 1916 чылда ооң бүгү чүүлдүң хамаарылгалыының дугайында ажылы үнген. Чаа теория гравитациялыг болуушкуннарның тайылбырын берип, Октаргайның эволюциязының дугайында эртемниң тургустунарынга орукту ажыткан.

1911 чылда Эрнест Резерфорд атомнуң бөмбүрзектиг теориязын саналдаан, а 1913 чылда Нильс Бор атомнуң дүрзүзүн тургузуп кылган. Вернер Гайзенберг, Эрвин Шрёдингер, Вольфганг Паули, Поль Дирак болгаш оон-даа хөй эртемнерниң ачызында квантылыг механика дыка хөй экспериментилер-биле барымдаалаттынган математиктиг илередиин тыпкан.

Амгы үениң физиказы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ногаан (520 нм), көк (445 нм) база кызыл (635 нм) лазерлер

Анри Беккерельдиң радиоактивность ажытканындан эгелээш, ядролуг физиканың сайзыралы эгелээн. Ооң ачызында энергияның чаа үндезиннери тывылган: атомнуг энергия, ядролуг синтез энергиязы. Ядролуг реакциялар шинчилелиниң үезинде ажыттынган нейтрон, протон, нейтрино деп үндезин кезектериниң ачызында үндезин кезектер физиказы сайзырап эгелээн. Ооң ачызында Октаргайның эволюциязынга хамаарышкан Улуг частыышкын теориязын илереткен.

Теоретиктиг болгаш экспериментилиг физика[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Космонавт биле Чер
Чаңнык дээрге, электрилиг ток-тур

Физика үндезининде экспериментилиг эртем болуп турар, ооң шупту хоойлулары болгаш теориялары дуржулгага үндезилеттинген болгаш даянган болуп турар. Ынчалза-даа кезек-кезек болгаш чаа теорияларның бары эксперимент эрттиреринге чылдагаан болуп турар. Ооң ачызында чаа ажыдыышкыннар эвээш эвес кылдынып турар.Ынчангаш теоретиктиг болгаш экспериментилиг физикаларны аңгылап турар.

Экспериментилиг физика бойдустуң болуушкуннарын баш удур белеткеп каан байдалдарда шинчилеп турар. Ооң сорулгаларынче ооң мурнунда билдинмес турган болуушкуннарны илередири, физиктиг теорияларны бадыткаары азы буура шавары, физиктиг өскерилбес хемчеглерниң түңүн ылавылаары кирип турар.

Теоретитиг физиканың сорулгаларынче бойдустуң ниити хоойлуларын илередири болгаш ол хоойлулар дузазы-биле аңгы-аңгы болуушкуннарның тайылбырын бээри, база ол ышкаш бо үеге дээр билдинмес турган болуушкуннарны баш удур илередири кирип турар. Кандыг-даа физиктиг теорияның шын-мегезин эксперимент дузазы-биле хынаар: бир эвес экспериментилерниң түңнелдери теорияның баш удур даап бодааны-биле дүгжүп турар болза, теория шын-дыр деп тодарадыр.

Херек кырында ажык-дузалыг физика[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыптып келген үезинден тура физика херек кырында ажык-дузазы черле улуг турган болгаш кижи төрелгеттениң ажыглап чораан машиналары болгаш механизмнери-биле кады деңге сайзырап келген.

Физиканың кол теориялары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Теория Кол кезектери Понятиелери
Классиктиг механика Ньютоннуң хоойлулары — Лагранжевтиң механиказы — Гамильтоновтуң механиказы — Үен-даян шимчээшкинниң теориязы — Гидродинамика — Геофизиктиг гидродинамика — Чүм байдалдарның механиказы Бүдүмел — Делгем — Үе — Энергия — Шимчээшкин — Масса — Узуну — Дүргени — Күш — Күчү — Ажыл — Хевээр артарының теориязы — Инерция моментизи — Азыглыг момент — Күш үези — Чалгыг — Кылдыныг — Хемчээл
Электромагнетизм Электростатика — Электричество — Магнитостатика — Магнетизм — Максвеллдиң деңнелгези — Электродинамика — Магниттиг гидродинамика Электрилиг заряд — Напряжение — Ток — Электрилиг шөл — Магниттиг шөл — Электромагниттиг шөл — Электромагниттиг херелдениишкин — Удурланыышкын — Электришимчедиглиг күш
Термодинамика биле Статистиктиг физика Чылыг машиназы — Молекула-кинетиктиг теория — Дең деңзилиг термодинамика Бот объём (Дыгыйы) — Базыышкын — Температура — Больцманның доктаамалы — Энтропия — Хостуг энергия — Термодинамиктиг дең деңзи — Статистиктиг түң — Чылыгның хемчээли
Квантылыг механика Уравнение Шрёдингерниң деңнелгези — Фейнманның интегралы — Шөлдүң квантылыг теориязы Гамильтониан — Дөмей кезектер — Планктың доктаамалы — Хемчээри — Квантылыг осциллятор — Чалгыглыг функция — Тик энергия — Перенормировка
Хамаарылгалыының теориязы Тускай хамаарылганың теориязы — Бүгү чүүлдүң хамаарылгалыының теориязы — Релятивист гидродинамика Хамаарылгалыының принциви — 4-вектор — Делгем-Үе — Чырык конузу — Чырыктың дүргени — Чаңгыс угданың хемаарылгалыы — Энергия-импульстуң тензору — Делгемниң-Үениң дыртаа — Кара ойбак

Физиканың адырлары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Улуг хемчээлдер физиказы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Улуг хемчээлдиг физика кижи дурту-биле деңнеп болур телоларлыг делегейниң болуушкуннарын болгаш хоойлуларын шинчилеп турар.

  • Механика
    • Классиктиг механика
    • Релятивистиг механика
    • Чүм байдалдарның механиказы
      • Гидродинамика
      • Акустика
      • Кадыг телоларның механиказы
  • Термодинамика
    • Дең эвес деңзилиг термодинамика
  • Оптика
  • Электродинамика
    • Чүм байдалдарның электродинамиказы
    • Магнитогидродинамика
    • Электрогидродинамика
  • Чайганыышкын болгаш чалгыглар физиказы
  • Бүгү чүүлдүң хамаарылгалыының дугайында теория

Бичии хемчээлдер физиказы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Литийниң атомунуң схемалыг чуруу

Кижи хемчээлинден хөй-хөй катап бичии хемчээлдиг телоларлыг "делегейни" шинчилеп турар.

  • Атомнуг физика
  • Статистиктиг физика
    • Статистиктиг механика
    • Шөлдүң статистиктиг теориязы
    • Физиктиг кинетика
    • Квантылыг статистика
  • Мөөңнээшкинниг байдалдар физиказы
  • Квантылыг физика
    • Квантылыг механика
    • Шөлдүң квантылыг теориязы
      • Квантылыг электродинамика
      • Квантылыг хромодинамика
      • Хылдар теориязы
  • Ядролуг физика
    • Гиперядролар физиказы
  • Үндезин кезектер физиказы
    • Бедик энергиялар физиказы
  • Молекулалыг физика

Эртемнер аразында физика[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Агрофизика
  • Акустооптика
  • Астрофизика
  • Биофизика
  • Саналгалыг физика
  • Гидрофизика
  • Геофизика
    • Петрофизика
    • Сейсмология
    • Тектонофизика
    • Геофизиктиг гидродинамика
  • Космология
  • Математиктиг физика
  • Материаловедение
    • Кристаллография
  • Эмнелге физиказы
  • Метрология
  • Радиофизика
  • Техниктиг физика
  • Чайганыышкыннар теориязы
  • Динамиктиг системалар теориязы
  • Атмосфераның физиказы
  • Плазма физиказы
  • Физиктиг химия
  • Химиктиг физика

Эң кол сеткүүлдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Российжи

Даштыкы

Билиглер бөлүглелиниң системазында кодтары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • УДК 53
  • Государственный рубрикатор научно-технической информации (ГРНТИ) 29 ФИЗИКА
  • Physics and Astronomy Classification Scheme

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Прохоров А. М. Физика // Физическая энциклопедия / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — Т. 5. — ISBN 5-85270-101-7.
  2. Улуг совет энциклопедия : [30 т.].
  3. Аристотель  Физика // Аристотель. Сочинения в четырех томах. Т. 3. — М.: Мысль, 1981. — С. 59—262.

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]