Турк дыл

Википедия деп сайттан

Турк дыл

Чурттар
Башкарар ниитилел Турецкое лингвистическое общество[d]
Эдилекчилер саны
Деңнел в безопасности[d]
WALS tur
Ethnologue tur
ABS ASCL 4301
IETF tr
Glottolog nucl1301

Турк дыл (бодун адаары: Türk dili (кысказы: Türkçe ) — Турцияның күрүне дылы, түрк дылдар өг-бүлезинче кирип турар. Тюркология эртеминде Türkiye Türkçesi Турцияның турк дылы деп база ылгап адаар.

Амгы турк дыл мурнуу-барыын (азы барыын-огуз) дылдар өг-бүлезиниң бир адыры. Турк дылга лексикстиг (сөс курлавыры), фонетика (адалга) болгаш домак тургузуу-биле элээн чоок дылдарга балкан-тюрк гагаузтарның дылы хамааржыр, амгы үеде Молдавияда, Румынияда болгаш Болгарияда болгаш мурнуу диалектизи крым-татарларының дылы болуп турар. Литературлуг турк дылдан бичии ырак дыл - азербайджан архаиктиг, персид үлегерлеттинген сөстер болгаш турк дылдың чөөн-анатолий диалектизиниң үлегери турецкого языка ол ышкаш туркмен дыл болуп турар. Турк дылдың соңгу-барыын диалектилери балгаш гагауз дыл — печенег дылга чоок болуп турар : g/k деп үнерниң солчууру > сөстүң төнчүзүнде y (beg > bey), k/g > үн ортузунда v (чижээ, ажык үннер аразында, kökerçi > küverçi), t > d сөс эгезинде (tağ > dağ), турк болгаш гагауз дылдарда: bey, güvercin, dağ/daa.

Нептерээн девискээри[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Турцияның турк дылы 60 сая кижилерниң төрээн дылы болуп турар, ол дээрге 80% чону. Кипрде 177 муң кижи (1995 ч.) болгаш Грецияда 128 муң кижи (1976 ч.). Ол ышкаш турк дыл месхетинец-турктарның төрээн дылы болуп турар.

740 муң кижи Болгарияның турк дылын эдилеп чоруур (2001)[7], 37 муң Туркменистанда, Узбекистанда, Казахстанда, Киргизияда, Таджикистанда болгаш Азербайджанда (1979 чыл). 64 муң хире эдилекчилер 1984 чылда Бельгияга, 170 муң хире кижи Австрияда (2000 чыл) чурттап турган.

Германияда  2 миллион 800 муң турк (2009) чурттап турар, оларның чартыы Турцияга төрүттүнмээн, турк дылды төрээн дылы деп санавайн турар[8].

1982 чылда Румынияга 14 муң, Югославияга 250 муң кижи турктап чугааланныр турган. 1990 чылда Иракка 3000 хире турк дылдың эдилекчилери чурттап турган, а в Иранга — 2500 хире. 1970 чылда АКШ-га 24 муң турк дылдың эдилекчилери, а Канадага 1974 чылда 8 муңдан хөй кижи төрээн дылым турк деп демдеглээн.

Францияга 1984 чылда турк дылды 135 муң кижи төрээн дылы деп санап турган, Нидерландыга — 150 муң кижи. 1988 чылда Швецияга  5000 хире кижи турк дылдың эдилекчилери деп демдеглеттинген.

2009 чылда бүдүн делегейде 61—63 сая болгаш  73 сая турк дылдың эдилекчилери бар деп санаар, ол дээрге  тюрк дылдыр аразында турк дыл эдилекчилериниң 40 % хуузу, турк дылды бирги черде турарын көргүзүп турар. [9].

Диалектилериниң ылгалы

Стамбулдуң литературлуг турк дылы Румелия Черноморский регион Юго-Восточная Анатолия Эгейский регион
Gidiyorum. («Я иду».) gideym kitéyrım-cideyrum gidirem gidiyom
Kayacağım. («Я выскользну».) gayacaim kayadzağum da kayacam gayıvecem
Gördüğüm güzel kız. («Красивая девушка, которую я вижу.») gürdügüm güzel kız cörduum cüzel gız gördügüm gözel gız gördüğüm güzel gız
Ne yapacakmış? («Что же он сделает?») n’apacag imiş? n'âbadzağ imiş? ne yapcaxmış? napca: mış?
Yağmura mı bakıyorsun? («Ты наблюдаешь за дождём?») yagmura mi bakaysın? yâmora mi pakaysun? yagmıra mı bagıyorsuñ? yağmıra mı bakıyon?
Koşacağım. (Я побегу.) koşaca’m koşadzağum goşacağam goşcem

Төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Армиллярлыг сфераның дузазы-биле тургаскан астрономиктиг көрүүшкүн. XVI чүс чылдың турк бижик хевири.
Осман бижик.

Алфавиттери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Синопта Ататюрк турк алфавитти чонга таныштырып турары. 1928 ч. сентябрьның 20. (L’Illustration деп француз журналдың картындан чурук)
A a B b C c Ç ç D d E e F f
G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k
L l M m N n O o Ö ö P p R r
S s Ş ş T t U u Ü ü V v Y y
Z z

Үн болгаш сөс тургузуу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ажык үннерниң таблицазы (МФА)

Турк дылда 8 ажык үн: a, ı, u, o (артыкы одуругнуң), e, i, ü, ö (мурнуку одуругнуң).

21 (24 чымчак хевирлери-биле) ажык эвес: p, b, f, v, t, d, s, ş, z, j, ç, c, m, n, l, (l'), r, y, k, (k'), g, (g'), h, ğ.

Литературлуг турк дылдың ажык эвес үннери
Ийи эринниң үннери диш болгаш эринниң үннери диш дузазы-биле үнер үннер альвеолярлыг алвеолаларның артында таалай үннери артыкы таалай үннери өк үннери
Думчуктуг m n
Частыышкынныг p b t d (c) (ɟ) k ɡ
Фрикативтиг f v s z ʃ ʒ ɣ h
Аффрикатылар
Сирилээш ɾ
Аппроксиманты (ɫ) l j

Ударениези аянныг-күштүг. Сөстүң дазылы тюрк уктуг болгаш эрги үлегерлеттинген сөстерде колдуунда сөөлгү слокка күштелир; хөй слогтуг сөстерге ийи полюстуг болур. Чамдык таварылгаларда күштүг ударение өске сөсче азы слогче база шилчип болур болгаш домактың утка-шынарын өскертип турар.

Адалгазы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Үжүк Үн Тайылбыры
a [a] как рус. а
b [b] как рус. б
c [ʤ] аффриката, как англ. j в jet, близко к рус. дж в джип, звонкая версия ч
ç [ʧ] аффриката, глухой вариант фонемы [dʒ], твёрже, чем рус. ч, близко к сочетанию звуков «тш» в рус. лучше, но короче и без призвука ш
d [d] как рус. д
e [e] примерно как рус. е в слове семь
f [f] как рус. ф
g [g], [ɟ] в соседстве с гласными заднего ряда («твёрдыми») — как рус. г; в соседстве с гласными переднего ряда e, i, ö, ü («мягкими») сильно смягчается до гь
ğ ([ɰ]), [ː], [j] yumuşak g («мягкий g»): слабо-придыхательный звонкий либо, чаще, «немой» согласный; на конце слога реализуется удлиняя предыдущий непередний гласный, либо, после гласных переднего ряда, обозначает звук, близкий к рус. й
h [h] как англ. h в house
ı [ɯ] близко к рус. ы, но более глубокий (задний) звук
i [i] как рус. и
j [ʒ] мягче рус. ж
k [k], [с] в соседстве с гласными заднего ряда («твёрдыми») — как твёрдое рус. к; в соседстве с гласными переднего ряда e, i, ö, ü («мягкими») сильно смягчается до «кь с придыханием»
l [l] как рус. л
m [m] как рус. м
n [n] как рус. н
o [o] как рус. o, глубокий (задний)
ö [œ] как нем. ö в möchte, франц. eu в feu, русс «ё» без начального звука «й»
p [p] как рус. п
r [ɾ] более краткий, не такой раскатистый как рус. р, в стандартном произношении на конце слов всегда оглушается (как в рус. министр), нередко артикулируется без удара кончика языка и приобретает лёгкий «ш»- или «ж»-образный щелевой призвук
s [s] как рус. с
ş [ʃ] мягче рус. ш
t [t] как рус. т
u [u] как рус. у
ü [y] как нем. ü в müssen, франц. u в une
v [β]/[w], [v] близко к рус. в либо, в интервокальной позиции, приближается к губно-губному w, как в англ. wood
y [j] как рус. й
z [z] как рус. з

Сөс турагузуу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Түрк дыл агглютинативтиг дылдарга хамааржыр.Ол дээрге сөстүң дазылы тодаргай уткалыг, аркан кожумактар оң талазындан сүруштүр коштунуп немежир. Кожумактар грамматиктиг хевирлерин тодаргай илередир, турар туружу тодаргай.

Ажык үннерниң аяннажылгазы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кожумактар сүруштүр коштунуп турар байдалда кол-ла чүүл - үн аяннажыыры болур - сингармонизм: мурнуку сөстүң слогунуң ажык үннеринге дараазында слогтарның ажык үннериниң кадыг-чымчааның, чамдыкта эрин-биле адаар-адавазының аайы-биле аяннажыры. Улуг үн аяннажыры болгаш бичии үн аяннажыры деп ылгаар: улуг аяннажылга дээрге кожумак иштинге 4 янзы ажык үн таваржыры (ı, i, u или ü), бичии аяннажылга дээрге чүгле 2 ажык үн таваржыры a азы e.

Чүве ады[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Турк дылда чүве аттарында род/ аймак деп грамматиктиг хевир чок. Чүгле кезек араб үндезинниг сөстерде -a азы -e как показатель женского рода.

Турк дылда хамаарылга кожумактары кымга чүү хамааржырын тодарадып турар: сөстүң дазылы + хөйнүң саны + хамаарылга кожумаа. Хамаарылга кожумаа иерархия ёзугаар ийи дугаар черни падеж кожумактарының мурнунда эжелеп турар; бир эвес сөсте хөйнүң саны чок болза дораан сөстүң дазылы соонда немежиир.

Кылыг сөзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Турк дылда 5 наклонение бар: күзел,дыңнадыг,дужаал, даар, эргежок чугула.

  • Амгы үе (Şimdiki zaman),
  • Амгы келир үе (Geniş zaman),
  • Келир үе (Gelecek zaman),
  • Эрткен көбээниң үе (Belirsiz geçmiş zaman),
  • Эрткен үе (Belirli geçmiş zaman).

Оон аңгыда наклонение хевирлериниң нарын 7 үези база немежи бээр:

  • Эрткен доозулбаан үе (тодаргай имперфект) (Şimdiki zamanın hikâyesi),
  • Бурунгаар эрткен бирги үе (Belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi),
  • Бурунгаар эрткен ийиги үе (Belirli geçmiş zamanın hikâyesi),
  • Эрткен тодаргай эвес үе (тодаргай эвес имперфект) (Geniş zamanın hikâyesi),
  • Келир-эркен үе (Gelecek zamanın hikâyesi),
  • Амгы узун үе (Sürekli şimdiki zaman),
  • Эркен узун үе (Sürekli şimdiki zamanın hikâyesi).

Өске наклоненияларда бирээ эркен болгаш келир үе бар. Ол ышкаш 6 даар модал/хөөн хевири бар.

5 залог хевирин ылгарр: кол (дорт), эгидиишкин, болуушкун, качыгдаашкын, болдуруушкун.

Турк дылда тодаргай эвес артикль bir «бир».

Домак тургузуу база тодаргай чурумнуг: Кол сөс - дорт тодарадылга - сөглекчи (S-O-V).

Сан ады[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Турк дылда  — түң сан, дугаар, үүрмек, аңгылаар болгаш хөйнүң сан аттары бар.

Падежтер системазы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Дылчылар турк дылда падежтерге хамаарыштыр 2 көрүштүг: бир чамдыызы 6 падеж деп турар, бир чамдыызы 8 падеж деп турар. Ол падежтерни адаанда көруп таныжыңар:

Турк дылда падежтер Орус дылда падежтер
Основной Именительный
Определительный Винительный
Направительный Дательный
Местный
Исходный
Падеж средства Творительный
Притяжательный Родительный
Падеж равнения

Лексика[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

IX—X чүс чылдардан сельджук аймактарның ислам чүдүлгезин хүлээп алгандан бээр, барык 1928 чылга чедир араб алфавит ажыглаттынып турган (осман бижик الفبا elifbâ). Ынчангаш сөс курлавырында болгаш грамматиктиг үлегерлээшкиннер араб дылдан бар болуп турар. Сельждуктарның Персияны чаалап алганы соонда официал болгаш литературлуг дылы араб сөстерден бүткен персид дыл турган. Үр үе иштинде эртем-билиглиг турк улустуң дылы тюрк, араб болгаш персид сөстерден бүткен холумак дыл турган. Осман империязы тургустунган соонда ол холумак дыл османнарның официалдыг болу берген.

Амгы турк дылда үлегерлээшкиннер чаңгыс сөстүң синонимнери ышкаш ажыглаттынып турар. Чижээ, турк göz («глаз»), араб ayn болгаш персид çeşm («око»), турк ak («белый»; «чистый») болгаш арабское beyaz («белый»).

2005 чылда үнген Чаа хүн бүрүнүң ажыглалының турк словарында Güncel Türkçe Sözlük 104481 сөстер кирген, ук словарьда 14 % чүүлдер даштыкы дылдан үлегелээшкиннерге хамааржыр[10].

Түрк словарьда сөстерниң тывылган угу

Даштыка дылдан үлегерлээшкиннер:

  • араб дылдан: insan («кижи»), devlet («күрүне»), halk («чон»), kitap («ном»), millet («нация»), asker («шериг»), fikir («бодал»), hediye («белек»), resim («чурук»), sabır («шыдамык чорук»), beyaz («ак»), şeytan («аза, четкер»), keyif («таалал»), alkol («алкоголь»), kâfir («бүзүрел чок кижи»), saat («шак»), din («чүдүлге»), cumhuriyet («республика»);
  • персид дылдан: merhaba («мендилежиири»), hafta («неделя»), teşekkür («четтирдим»), pazar («рынок»), rüzgâr («хат»), pencere («соңга»), şehir («хоорай»), düşman («дайызын»), ateş («от»), bahçe («сад»), ayna («көрүнчүк»), dost («эш»), can («сеткил»), tahta («самбыра»), pamuk («хөвең»), hoş («аянныг»), köy («суур»), pijama («пижама»);
  • грек дылдан: liman («порт»), kutu («коробка»), körfez («залив»), fırın («печь»), kilise («церковь»);
  • француз дылдан: lüks («роскошь»), kuzen двоюродный брат»), pantolon («штаны, брюки»), kuaför («парикмахер»), hoparlör («громкоговоритель»), kamyon («грузовик»);
  • англи дылдан: tişört («футболка»), tim («команда») и др;
  • армян дылдан: haç (խաչ khach — «крест»), 800 хире үлегерлээшкиннер;
  • өске дылдардан: şalter (немец дылдан Schalter — «выключатель, рубильник»), pulluk (слав. «плуг»), semaver (рус. «самовар»), şapka (рус. «шапка»).

Бир талазында турцизм сөстерниң хөй кезии балкан чоннар-биле харылзаалар соонда тывылган[11].

Ниитизи-биле хуу, географтыг аттар, эртем терминнери-биле кады амгы турк дылда 616,5 муңдан көвей сөстер бар болуп турар ( Турк дылдың улуг словары "Большого словаря турецкого языка" ёзугаар.

См. также[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Турецко-русская практическая транскрипция
  • Османский язык
  • Южнобережный диалект крымскотатарского языка
  • Кипрский диалект турецкого языка
  • Сирийско-туркменские диалекты
  • Турки

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Дмитриев Н. К. Строй турецкого языка. — Майык:Л.: Ленингр. гос. ун-т, 1939. — (Строй языков / Ленинградский государственный университет / Под общей ред. А. П. Рифтина; вып. 11).
  • Кононов А. Н. Грамматика турецкого языка / Академия наук СССР Ин-т востоковедения. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941.
  • Кононов А. Н. Очерк истории изучения турецкого языка / Академия наук СССР, Отд-ние литературы и яз., Сов. ком. тюркологов, Ин-т востоковедения, Ленингр. отд-ние. — Майык:Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1976.
  • Dankoff, Robert. Armenian Loanwords in Turkish. — Wiesbaden: Harrassowitz, 1995. — (Turcologica ; Bd. 21). — ISBN 3-447-03640-0.