Календарь

Ниити медеглел

Календарь ай, хүннү, чылдарны тодарадып билиринге эргежок чугула. Календарь астрономнарның, төөгүчүлерниң, археологтарның, чогаалчыларның, экономистерниң болгаш өске-даа тускай эртемниглерниң ажыл-чорудулгазынга эртем-практиктиг ажык-дузаны чедирер. Календарьны чамдыкта "үениң машиназы" деп адап турары чөп. Календарьның дузазы-биле шинчилекчи эрткен үени-даа, келир үени-даа көрүп болур. Календарь - чыл санаашкынының кол онзагай системазы турган болгаш болуп артар-даа. Чогум ылап шын календарьны чоогадып тургузарын шиитпирлээри нарын айтырыгларның бирээзи болур.
Бир эвес чылдың иштинде хонуктарның саны мугур бүдүн санга дең болза (чижее 365 хонук), ынчан ажыглаарынга эптиг, эң шын чиге календарь тургузуп алыры белен болур.
Бир чыл болза 365,24219... хонуктардан тургустунган. Чылдың тургустунган 365 бүдүн хонуктарынга немей санаар 0,24219... деп сан төнчү чок үүрмек сан болур. Ынчангаш оон бүдүн хонуктар кажан-даа тургустунмас. Үүрмек санны ажыглавайн, чылдың иштинде кайы хире үе барын 365 хонук 5 шак 48 минута 46 секунда кылдыр бижип болур. Бир-тээ чылды бүдүн хонуктар-биле хемчээри чедип алдынмас болганда, чыл санаашкынынга ажыглааар шуут чиге шын календарь база тургустунмас, чүгле чоокшулаткан санаашкын кылыр календарьны тургузуп болур. Кижилер чыл санаары-биле календарьны кылып алгаш, ону хүн-бүрүде ажыл-амыдыралынга ажыглап турарлар.
Шаанда шагда улуг-биче аймак кижилер боттары тус-тус календарьлыг тургулаан. Календарь бүрүзү анаа хоозун тыптып келбээн. Ол ук чоннуң ажыл-агыйы, амыдырал-чуртталгазы-биле тудуш холбаалыг.

Кыдат календарь

Кыдат календарь бистиң эрага чедир 2397 чылдар мурнунда тыптып келген. Алдан чылдардан тургустунган ооң бир эргилдезин бо үеде цикл деп адай берген. Ук календарьга чылдарны канчаар демдегеп турганын 1 дугаар таблицада көргүскен. Доора дургаар одуруглар беш халаптың азы беш бүдүмелдерниң аттары-биле демдеглеттингилээн (ыяш, от, чер, демир, суг). Ол одуругнуң адаанда 10 дээр төжектери-биле демдеглээн (цзя, и, бин, дин, у, цзи, чэн, синь, жэнь, чуй) ылгавыр демдектерни чылдарны онзагайлап ылгаарынга хереглеп турган. Узун дургаар 12 ногаан (цзы, чоу, инь, мао, чэнь, сы, у, вей, шень, ю, сюй, хай) будуктар-биле бот-боттарындан ылгалып турар кылдыр демдеглеттингилээн. Бир эргилдениң дургузунда төжектер 6 будуктар 5 катап таваржып эртип тургулаар. Чыл бүрүзүнүң ады ийи ылгавыр демдектериниң каттышканындан бүткен. Чижээ: бир дугаар чыл "цзя-цзы" деп демдектер-биле өске чылдардан ылгалыр. 44-кү чыл "дин-вэй" демдектер-биле онзаланыр. Оон-даа ыңай ынчаар алдан чылдың чыл бүрүзүнге бот-боттарындан ылгалыр тускай демдектерни тургузар. Бурун шагда Кыдатка бо таблица чүгле чыл санаашкынынга эвес, айлар, хүннер санаарынга база ажыглаттынып, а харын хонуктуң 24 шактарын база оларның дузазы-биле ылгап адап турган.
Таблица 1

Дугаары	Ылгавыр	му	(ыяш)	хо	(от)	ту	(чер)	цзинь	(демир)	шуй	(суг)	Дириг
	демдектери	цзя	и	бин	дин	у	цзи	чэн	синь	жэнь	чуй	амытаннар
		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	аттары
I	цзы	1		13		25		37		49		шу (күске)
II	чоу		2		14		26		38		50	ню (инек)
III	инь	51		3		15		27		39		ху (пар)
IV	мао		52		4		16		28		40	ту (тоолай)
V	чэнь	41		53		5		17		29		лун (улу)
VI	сы		42		54		6		18		20	шэ (чылан)
VII	у	31		43		55		7		19		ма (аът)
VIII	вэй		32		44		56		8		28	ян (хой)
IX	шэнь	21		33		45		57		9		хоу (мечи)
X	ю		22		34		46		58		10	цзи (дагаа)
XI	сюй	11		23		35		47		59		чоу (ыт)
XII	хай		12		24		36		48		60	чжу (хаван)

Кыдаттар ай биле хүн календарьларының ылгалын дүүштүрер сорулга-биле дээрде чырып турар телоларны хайгаарап келгениниң түңнелинде, 19 хүн чылының дурту - 235 айының уламчылаарына дең деп тодараткан. Ынчангаш, олар 19 хүн чылдарында он ийи-он ийи айларлыг 12 ай чылы, а 7 ай чылы - он үш-он үш үш айларлыг болуп кирип турар кылдыр санааш, 19 чыл болурга-ла ай болгаш хүн календарьлары дүгжү бээр кылдыр чыл санаашкынын чорудуп турган. Олар бир айда 29 бүдүн 43/81 хонук, а 19 чылда 6939,7530 хонук бар кылдыр санааш, ол хонуктарны он тоска үлепкеш, бир чылда каш хонук барын тодарадырга 365,2502 болган. Бо сан амгы үеде чыл санаашкынында ажыглап турар сандан улуг карашпас. Азы бир чылда 12 бүдүн 7/19 ай бар. Оон ийи ай болгаш-ла чыл төнер, а чылдың артып турар үүрмек кезиин сактып алгаш, үш чыл эртерге-ле кыжын хүн дуртунуң кыска хүнүнүң соонга артык айны немеп турганнар.
Кыдаттар алдан чыл эргилделиг календарьны 1911 чылга чедир ажыглап келгеннер. Ол система делегейде эң хоочун - 2600 чылдар дургузунда туруп келген. Ынчангаш Азияның чурттакчы чонунуң ортузунда бир делгереңней системаның бирээзи болу берген.

Турк календарь

XI -XII чүс чылдарда Турцияга арабтарның үжен чыл эргилделиг хиджразы (ай календары) эң нептереңгей турган. Бистиң эраның 1677 чылдың июль айда турктар ай хиджразының чаа календарын хүлээп алгаш, ону саң-хөө календары деп адаан. Ол календарьны хүлээп алган соонда, оларга мурнунда турган араб ай хиджразы биле чаа календарьның ылгалы 11 хонук тыптып келген. Ол артык хонуктарны чыл санаашкынынга киирери-биле, 33 чыл болгаш-ла, бир чылды санга албас турган чылдагаан-биле, турктарның календарындан 1121, 1154, 1188, 1221, 1255 дугаарлыг чылдар чыл санаашкынында демдеглеттинмээн.
Турция 1925 чылдың декабрьның 26-ның хүнүнде күрүне календары кылдыр григориан календарьны хүлээп алза-даа, бөгүнге чедир чыл санаашкыны чорударынга ай хиджразын болгаш өске-даа календарьларны ажыглавышаан хевээр. Ынчангаш турк календарьларда бүгү системаларның шуптузунуң ай, хүнүн салгаш, оларның аразында григориан календарьның ай, хүнүн онзалап каан болур.

Моол-тибет календарь

Моол-тибет чыл санаашкынынң эгези бистиң эраның 1027 чыл болур.Бо календарьның тургузуу кыдат 60 чыл эргилделиг календарьларга дыка чоок. Моолдар кыдаттарның ажыглап турганы "дээр төжектериниң орнунга, чылдарны онзалап демдеглээри-биле көк (хөх), кызыл (улаан), сарыг (шар), ак (цагаан), кара (хар) өңнерни кииргеш, кыдаттарның ажыглап турганы "он ийи ногаан будуктарын" моолдар болгаш тибеттер беш халаптың, он ийи дириг амытаннарның аттары-биле, эрте шагда Енисейге турган түрктерниң календарында дег, солуп каапканнар.
Таблица 2

Чылдарның	Халаптар	ыяш	от	чер	демир	суг
дугаары	Өңнер	көк	кызыл	сарыг	ак	кара
1	тоолай	1	13	25	37	49
2	улу	2	14	26	38	50
3	чылан	3	15	27	39	51
4	аът	4	16	28	40	52
5	хой	5	17	29	41	53
6	мечи	6	18	30	42	54
7	дагаа	7	19	31	43	55
8	ыт	8	20	32	44	56
9	хаван	9	21	33	45	57
10	күске	10	22	34	46	58
11	инек	11	23	35	47	59
12	пар	12	24	36	48	60

2 дугаар таблицада беш өңнер, беш халаптар аттарындан өске узун дургаар одуругда тоолай чыл-биле эгелээн дириг амытаннар аттарын көрүп болур. Бо таблицада өңнер чылды адап турда, ооң алдан чылдарның иштинде дугаарын, а халаптар аттары - алдан чылдыг эргилдениң иштинде он ийи чылдыг эргилдениң дараалашкак дугаарын айтып турар.
Бо чыл санаашкынының эгези болур бистиң эраның 1027 чылындан амгы үеге чедир алдан чылдыг эргилдениң каш катап болуп эрткенин 3 дугаар таблицада көргүскен.
Таблица 3

Эргилдениң дугаары	Григориан календарьның чылдарынче киирерге	Эргилдениң дугаары	Григориан календарьның чылдарынче киирерге
1	1027 - 1086	9	1507 - 1566
2	1037 - 1146	10	1567 - 1626
3	1147 - 1206	11	1627 - 1686
4	1207 - 1266	12	1687 - 1746
5	1267 - 1326	13	1747 - 1806
6	1327 - 1386	14	1807 - 1866
7	1387 - 1446	15	1867 - 1926
8	1447 - 1506	16	1927 - 1986

Моол-тибет календарьның дириг амытаннар аттары-биле эгелээр чылы, кыдат календарьда дег күске эвес, а тоолай. Арткан дириг амытаннарның аттарының чыскаалы кыдат календарьда дег олчаан артар.

Моол календарь

Моол-тибет календарьларның бир хевирин моолдар амыдырал ажыл-агыйга хүн бүрү хереглеп, ол календарьны олар бистиң эраның 1911 чылынга чедир ажыглап келгеннер.
Моол календарь кожа-хелбээ улустарның ажыглап тургулаан ай, хүн календарьлары дег, ай фазазының өскерлиринге үндезилеттинип тургустунган. Ол календарьга чылдың дурту - 365,2422 хонук, айның дурту - 29,5306 хонук кылдыр санап турган.
Дириг амытаннар аттарындан тургустунган, ажыл-амыдыралга ажыглап чораан моол календарь системазын 4 дугаар таблицада көргүскен.
Ук календарьны кижилерниң, мал-маганның назы-харын тодарадырынга делгереңгейи-биле ажыглап чораан. Ооң тургузуу бөдүүн болгаш ажыглаарынга кончуг таарымчалыг.
Таблица 4

Дугаары	Чылдарның аттары	Ол	чылдарны	1900 чылдан эгелээш	1995 чылга чедир	григориан	календарьның	чылдарынче	киирерге
1	хулгана (күске)	1900	1912	1924	1936	1948	1960	1972	1984
2	үхер (инек)	1901	1913	1925	1937	1949	1961	1973	1985
3	барс (пар)	1902	1914	1926	1938	1950	1962	1974	1986
4	туулай (тоолай)	1903	1915	1927	1939	1951	1963	1975	1987
5	луу (улу)	1904	1916	1928	1940	1952	1964	1976	1988
6	могой (чылан)	1905	1917	1929	1941	1953	1965	1977	1989
7	морин (аът)	1906	1918	1930	1942	1954	1966	1978	1990
8	хонин (хой)	1907	1919	1931	1943	1955	1967	1979	1991
9	мэчин (мечи)	1908	1920	1932	1944	1956	1968	1980	1992
10	тахиа (дагаа)	1909	1921	1933	1945	1957	1969	1981	1993
11	нохой (ыт)	1910	1922	1934	1946	1958	1970	1982	1994
12	гахай (хаван)	1911	1923	1935	1947	1959	1971	1983	1995

Моолдар чылды он ийи айга чарып, ай календарын хүн календары-биле дүүштүрери-биле элээн каш чылдар болурга-ла, чыл төнчүзүнге артык айны немеп турганнар. "Цагаан сарак ай" дээш баштайгы айның эгези кылдыр февральды хүлээп алыр. Чамдык черлерге айларның аттары болгаш оларның дугаарлаашкыны янзы-бүрү бооп тургулаан. Айларны шагның үезинге дүүштүр часкы-хаврын, чайгы-зуны, күскү-намрын, кышкы-өвлийн деп бөлүктээш, ол айларны баштайгы-төргүүн, ортаакы-дунд, сөөлгү-сүүлчийн деп ылгап тодарадыр.
Моол астрономнар айларны Зодиак сылдыстарының аттары-биле база адап турганнар: Водолей, Балыктар, Кошкар, Буга, Ийистер, Пага (Рак), Арзылаң, Кызыжак, Деңзи, Шагар-Ээремчик, Ча (Адыгжы), Макара азы Те.
Моолдар хүннер аттарын индий-тибет системаны барымдаалап, планеталар аттары-биле адап турганнар.
Таблица 5

Планета	ларның		аттары	Неделя хүннериниң
төвүт	индий	тыва	орус	аттары
Ньима	Адьяа	Хүн	Солнце	воскресенье
Даваа	Сумьяа	Ай	Луна	понедельник
Мигмар	Ангараг	Аңгырак	Марс	вторник
Лхакпа	Буд	Лакпа	Меркурий	среда
Пурбу	Барсвадь	Бүрбү	Юпитер	четверг
Пасаң	Сугар	Баазаң	Венера	пятница
Пенпа	Санчир	Бумба	Сатурн	суббота

Тыва календарь

Тывалар база-ла он ийи дириг амытаннар аттарындан тургустунган календарьны ажыглап турганнар. Чыл санаашкынын анчаар чорудары тываларга төөгү болуп, ада-өгбелерден дамчып келген. Тываларның календары өкерилге чок хевээр арткан. Ук календарьның хереглеттинип турган үези 1757 чылдан 1911 чылга чедир үе болур.
Шаанда тываларның ажыл-амдыралынга ажыглап чораан календары чоок, кожа-хелбээ улустарның календарьларынга дөмей болуп турганын демдеглезе чугула. Тывалар 60 чыл эрглделиг дириг амытаннар аттарындан тургустунган, чыл бүрүзүн беш халаптар (ыяш, от, чер, демир, суг) болгаш беш өң-чүзүннер-биле (көк, кызыл, сарыг, ак, кара) онзагайлап ылгаар календарьны ажыглап чорааннар.
Таблица 6 Алдан чыл эргилделиг тыва календарь

Дугаары	халаптар аттары	ыяш		от		чер		демир		суг
	чылдарның ылгалы	эр	кыс	эр	кыс	эр	кыс	эр	кыс	эр	кыс
	чылдарның өң-чүзүннери	көк	көксүмээр	кызыл	кызылзымаар	сарыг	сарыгзымаар	ак	аксымаар	кара	каразымаар
	чылдар аттары
1	күске	1		13		25		37		49
2	инек		2		14		26		38		50
3	пар	51		3		15		27		39
4	тоолай		52		4		16		28		40
5	улу	41		53		5		17		29
6	чылан		42		54		6		18		30
7	аът	31		43		55		7		19
8	хой		32		44		56		8		20
9	мечи	21		33		45		57		9
10	дагаа		22		34		46		58		10
11	ыт	11		23		35		47		59
12	хаван		12		24		36		48		60

Тыва календарьның тургузуу бөдүүн, сактып, доктаадып алырынга кончуг эптиг болгаш үр үениң дургузунда ажыл-амыдыралга ажыглаттынып келген. Тывалар ай дуртун дээрде айның өскерлир хевирин барымдаалап, 29,53 хонук кылдыр хүлээп ап, чыл дуртун Хүннү барымдаалап санап турганының ужурунда, бир чылдың иштинде он ажыг хонуктар артыкталып келирге, ай, хүн календарын дүүштүрери-биле, үш чыл болгаш-ла чыл төнчүзүнге артык ай деп адаар бир айны немеп турган.
Бир чылда - он ийи айлар азы 354 хонук бар кылдыр чыл санаашкынын чорудуп, чылды - час, чай, күс, кыш деп дөрт үелерге чарып, үе бүрүзүнге үш-үш айларны онаап турган. Айлар тускай ат чок: башкы, ортаа, адак деп сөстер-биле илереттинер. Чижээ, частың башкы айы (март), чайның ортаа айы (июль), күстүң адак айы (ноябрь) дээш оон-даа ыңай. Чылды дөрт шагга үзүп турганын бо үениң айлар аттарынга дүүштүрерге: час айларынга - март, апрель, май; чайның - июнь, июль, август; күстүң - сентябрь, октябрь, ноябрь; кыштың - декабрь, январь, февраль хамааржыр.
Хүн, дүн дуртунуң узап, деңнежип, кыскалап эртер үелерин тывалар эки билир чорааннар: частың башкы айының (марттың) 21-де часкы хүн дурту дүн дурту-биле деңнежип эртер. Чайның башкы айның (июньнуң) 22-де хүн дурту эң-не узун, а дүн дурту - эң кыска болурун, күстүң башкы айының (сентябрьның) 23-те күскү хүн, дүн дурту деңнежип эртерин болгаш кыштың башкы айының (декабрьның) 22-де хүн дурту эң кыска, а дүн дурту эң-не узун дээрзин тывалар чазыг чокка билип, ону тодарадырынга өг иштиниң хүнүн чедиишкинниг ажыглап чорааннар.
Бо календарьда айны неделяларга үлээн барымдаалар чок, ынчалза-даа он-он хонуктарга үзүп турганын ай чаазы (эгези), ай ортузу, ай адаа (эргизи) дээн сөстер херечилеп турар. Айның баштайгы он хонуун - эгези, ийиги он хонуун - ортузу, сөөлгү он хонуун - эргизи деп адаар.
Хонукту дүн, хүнге чарарындан аңгыда "даң бажы", "чер чырып келген", "хүн херели дээп келген", "биче дүъш", "улуг дүъш", "дүъш соо", "хүн чүгүрүүнде кире берген" дээш болгаш оон-даа өске бичии хемчеглерге үлеп турган. Оон аңгыда "хар шокарлай берген", "хар эрип калган", "көк үнүп чыдар апарган", "хек-даван чечектели берген", "чер суггарар үе", "тараа тарыыр үе", "сиген бажы четчи берген", "хой кыргыыр үе", "чулук үези", "тараа хоорзу баш тырта берген", "тараа бажы четчи берген", "көк-хевек үези", "кара-доңдак дүже берген", "шалың дүже берген", "хыраа дүже берген", "башкы хар чаапкан" дээн чергелиг домактар шаг-үениң өскерилгези чылдың кандыг үезине болуп турарын чигези-биле илергейлээр.
Чугула үелерде айны оон-даа бичии үүрмек кезектерге үлээр. Чижээ: "тос-тостуң соогу". Ол соок кыштың башкы айының эң узун хонуунуң эртенинден, азы декабрьның 23-тен эгелээш, частың башкы айының ортанга (март 14-ке) чедир үргүлчүлээр.
Тыва календарьга ай бүрүзү ажыл-агыйның адырлары-биле холбажып ай бүрүзүнге характеристиканы берип турган. Чижээ, күстүң башкы айы (сентябрь) тараа ажаап алыышкыны дооступ, аалдарның күзеглерже көжерин база кыштаглаашкынга чоорту белеткенип, өг кидизин септеп-даарап, мал кажааларын селиирин, аңчылар аъткарарынга белеткенирин сагындырып келир. Ол үеде Тывага алдын-сарыг күс дүжүпкен, сугларның кыдыы чаакталып доңгулай бергилээн, тайгалар баштарынга хар чаапкан турар. Сактырга чүгле кижилер эвес, а харын бүгү бойдус кышка белеткени берген ышкаш болур.
База бир чижек: хову-шөлдүң өңү шинчи кире берген, арга-ыяштың бүрүзү четчи берген, эзимнер иштинде болгаш дөргүнектерде бора-хектер чайтыңайндыр эдип турар үени хек эдер үе дээр, ол болза майның 20-ден июньнуң 23-ке чедир үе болур. Ынчан чер суггарып тараа тарыыр үе келгенин, аалдарның чайлаглаар, хой кыргыыр, дүк салыр үези келирин сагындырар.

Юлиан болгаш григориан календарьлар

Юлий Цезарьның мурнунда, эрте-бурунгу Римге, хүн чылынга таарыштыр үргүлчү эде кылыр, нарын, будулчак ай, хүн календарын ажыглап турган. Бистиң эрага чедир 46 чылда, Юлий Цезарь ол календарьны чаартып эде кылгаш, 45 чылдың эгезинден эгелеп, ооң ады-биле юлиан деп адаан он ийи айлыг хүн календарын чыл санаашкыны чорудары-бие ажыглалга киирген. Ол календарьны эде кылырынга египет, александрий астрономнарның үлегер-дуржулгазын ажыглаан.
Юлий Цезарьның календарьга кол эде кылыышкыны болза - календарьны Айны барымдаалап чорутпас Хүннү барымдаалап чорудар, а дөрт чыл болгаш-ла чылга бир хонукту немээри болур. Бо үедеги хүн календарының эгези оон эгелээн.
Чаартылга мурнунда бурунгу Римге ай, хүн календарынга ай бүрүзүнүң эгезин календылар (айның чаа хүннери) деп адап турган болгаш "календарь" деп сөс ол сөске үндезилеттинип тывылган. 46 чылдың чаа календарынга немелде алдыгы хүннү - "бис секстус" - деп адаан. Ол сөстен "високостуг" деп сөс тыптып келген, азы ол чылды узун чыл дээр.
Бурунгу Римге календарь он айларга үлеттинип турган болза, эде кылыышкын соонда оларның саны он ийи апарган. Ол айлар юлиан календарьже эрги аттары-биле олчаан шилчий берген. Бирги айны чаа-дайын бурганы Марстың ады-биле мартиус (март), ийиги айны - априлис (апрель), үшкүзү Майи дарийгиниң ады-биле - майюс (май), дөрткүзүн Юнона дарийгиниң ады-биле - юниус (июнь) деп адай бергилээн.
Арткан айларның аттары: бешкизин - квинтилис, алдыгызын - секстилис, чедигизин - септембер (сентябрь), сескизин - октобер (октябрь), тоскузун - новембер (ноябрь), онгузун - децембер (декабрь) деп сан аттары-биле дугаарлап адаан. Он айларга немээн ийи айларның бирээзи Янус бурганның ады-биле януариус (январь), өскезин фебруариус (февраль) деп адагылаан.
Эде кылыышкын соонда, чылдың эгезин марттан январьже көжүргеш, айларның аттарын хевээр арттырып каарга эгезинде турган утка-шынары чоорту читкен. Чаа эде кылыышкынның соонда квинтилис дээр бешки ай чеди дугаар апарган болгаш ооң соонда Юлий Цезарьның ады-биле июль болу берген. Секстилис деп алдыгы ай сес дугаар апарган болгаш элэн үе эрткен соонда Цезарьның салгакчызы, бир дугаар рим император Октавиан Августуң ады-биле аугустус (август) азы "ыдыктыг" деп адаттынган.
Арткан дөрт айларның аттары олчаан арткан болгаш оларга чоорту чаңчыгып, бүгү делегейге ынчаар тарап нептерей берген.
Юлиан календарьда саарзык айлар үжен бир-үжен бир, а саарзык эвес (февральдан аңгыда) айлар үжен-үжен хонуктарлыг турган. Ынчалза-даа Октавин Августка алдар болдуруп, февральдың хонуктарындан бир хонукту августче шилчиткен соонда, август 31, а февраль 29 хонуктуг апарган. Үш ай улаштыр үжен бир хонуктуг болбазы-биле сентбрьның бир хонуун октябрьже, ноябрь6ың бир хонуун декабрьже көжүрген. Чылды айларга ынчаар үлээни бо хүннерге чедир олчаан арткан. 321 чылдан эгелээш, айны неделяларга, неделяны чеди хонуктарга үлээш, чеди дугаар хүннү - Хүн хүнү (воскресенье) деп адааш, ону неделя санында эрттирер христиан шажын-чүдүлгениң байырлалы кылдыр доктааткан.
Юлиан узун чылдың календары база ындыг чиге эвес болган. Дөрт чыл болгаш-ла немээр хонук-биле катай юлиан календарьның чылының дурту 365 хонук 6 шак. Ол болза астрономнуг чылдан 11 минута 14 секунда артык. Ооң ужурундан, 128 чыл болгаш-ла, бир артык хонук чылга немежир. 325 чыл иштинде чыл дуртунга үш артык хонук немежип келирге, часкы дүн-хүн дуртунуң деңнежип эртер үези март 24-тен 21-же шилчээн болгаш, марттың 21-ин часкы дүн-хүн дуртунуң деңнежип эртер хүнү кылдыр хүлээп алган. Ону ынчаар хүлээп алгаш, чылдарның карышкааның чылдагаанын этпээн болганда, XVI чүс чылдың төнчүзүнге чедир 10 хонук артыкталып чыглып келип, часкы дүн-хүн дуртунуң деңнежип эртер хүнүн март 21-ден 11-же шилчээн.
1582 чылда католиктиг хүрээниң талалакчылары календарьны шажын-чүдүлге албан-ажылынга таарымчалыг кылдыр тургузары-биле, часкы дүн-хүн дуртунуң деңнежип эртер хүнү март 21 кылдыр календарьны катап эде тургузар дээш, 1582 чылдың октябрьның 4-түң соонда октябрь 5 эвес, а октябрь 15 кылдыр чарлаан. Ол эде кылыышкынның төлевилелин итальян эмчи, математик, астроном Алоизий Лилио тургускан болгаш хүлээп алган календарьны XIII дугаар Григорий деп Рим папаның ады-биле григориан календарь деп адаан. Ол календарьны чаа, а ооң мурнунда турган календарьны эрги санның деп ылгап адай берген.
Октябрь революциязының мурнунда Россияга эрги санның календарын ажыглап келген. Ол календарьга чыл санаашкынын бөдүүнчүдери-биле бир чылда 365 хонук 6 шак, азы 365,25 хонук бар кылдыр хүлээп алган. Календарьга үргүлчү бүдүн хонуктар турары-биле, үш чылдың иштинде 365 хонук, а дөрт дугаар чылда - 366 хонук бар кылдыр санаар болгаш ол артык хонук февраль айга 29 дугаар хонук кылдыр немежир.
Ол чылды узун чыл дээр. Узун чылдарга 4-ке артыышкын чокка үлеттинер чылдар хамааржыр. Чижээ: 1960, 1964, 1968 дээш оон-даа өске.
Европаның болгаш өске-даа чурттарның хүлээп алган (күрүне бүрүзү ол календарьны хары угда хүлээп албаан) чаа санның календары эрги санның календарындан сайзыраңгай болгаш бо календарьга бир хонук ылгал 3000 чыл эртерге таваржыр. Ынчангаш чаа санның календарын ылавылаттынган календарь деп болур.
Россияга чаа санның календарын хүлээп алырын шажын-чүдүлге буруу шаап, хоругдап келгениниң ужурунда, Октябрьның социалистиг Улг революциязының тиилелгезинге чедир эрги санның календары-биле чыл санаашкынын чорудуп келген. 1918 чылдың февраль 14-тен эгелеп чаа санның календары-биле чыл санаашкынын чорудар кылдыр В.И. Ленинниң саналын езугаар, Совет чазак чарлык үндүрген. Ол үеге чедир Россияга турган эрги санның чыл санаашкыны 13 хонук озалдап турган чылдагаан-биле, 1918 чылдың январь 31 соонда февраль 1 эвес, а февраль 14 деп санаан. Ынчангаш амгы үеде бистиң чыл санаашкыны чорудуп турар календарывысты чаа санның григориан календары дээр.
Бүгү делегейде мынчага чедир чаңгыс аай календарь системазы тургустунмаан. Амгы үеде делегейниң хөй-хөй чурттарында хүн календарын ажыглап турар. Ол календарьга чыл дургузунда Хүн эклиптиканы (Хүн оруу) бир эргилерге шагның дөрт үелери солчуп эртер. Кандыг-даа хүн календарынга ооң үндезини кылдыр тропиктиг чылды алыр. Часкы дүн-хүн дуртунуң деңнежип эртер точказын таварыштыр Хүн төвүнүң ийи дараалаштыр эртер үезин тропиктиг чыл дээр. Ол чыл 365 хонук 5 шак 48 минута 6,1 секундага дең азы 365,2422 (төнчү чок үүрмек сан болур) хонук болур. Бо төнчү чок үүрмек сан ылап чиге календарь тургузарынга шаптыктыг. Ооң ужурундан янзы-бүрү календарьлар тыптып келир.
Чаа санның календарының айларында хонуктар саны чаңгыс аай эвес болганда, чылдың кварталының хонуктары база дең эес, айның неделя хүннериниң аттары чылдың-на өскерлир. Кварталдың иштинде ажылдаар болгаш дыштаныр хүннерниң саны база доктаамал эвес болуп турары улус ажыл-агыйын планнап, бүдүрүлгени организастаарынга шаптыктыг, ажыл-агый, орук, харылзаа болгаш бүдүрүлгениң өске-даа адырларынга таарымча чок. Бо четпестерден хостуг чаа календарьны тургузар дээш, шагдан тура хемчеглерни ап келген болгаш бүгү делегей чрттарынга чаңгыс аай ажыглаар календарьның төлевилелин тургускан. Ону бүгү делегей календары деп адаар.
Чаа календарьның төлевилелдериниң иштинден эң-не таарымчалыг бир төлевилелди бүгү делегейниң календары кылдыр бадылаарын Каттышкан Нациялар Организациязының чанында Бүгү делегейниң календарь ассоциациязы сүмелээн.
Ук төлевилел 13 неделялардан азы 91 хүннерден тургустунган 4 кварталдарга чылды чарар. Квартал бүрүзүнүң баштайгы айлары (январь, апрель, июль, октябрь) 31 хүннерлиг болгаш беш-беш воскресеньелерлиг. Ийи дыштаныр хүннү санаваска ай бүрүзү 26 ажыл хүннерлиг. Чыл болгаш квартал бүрүзү воскресеньеден эгелээр. Бо календарьда 52 неделялар азы 364 хонук бар. Ында кирбейн барган 365 дугаар хонук неделялар санынга кирбес. Ол хүннү чыл төнчүзүнге Бүгү улустуң найыралының болгаш Тайбың байырлалының хүнү кылдыр киирер. Узун (високостуг) чылдың 366-гы хүнүн июньнуң 30 биле июльдуң 1-ниң аразынга кииргеш, узун чылдың хүнү деп адаар.

Дөзү

Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.