Бии-Хем кожууну

Бии-Хем кожууннуң туружу

Бии-Хем кожуун — Россия Федерациязында Тыва Республиканың муниципалдыг кезээ.

Администраттыг төвү — Туран хоорай. Шөлү - 7951,89 км². Национал тургузуу - тывалар - (63,42%), орустар - (34,12%). Шажынчы тургузуу - буддистер, православ шажын. Автомобильдин кодунуң дугаары - 17. Куржаг шагы - MSK+4 (UTC+7).

География

Бии-Хем кожууну Тыва Республиканың соңгу талазында турар.

Төөгү

Бии-Хем кожуун - республикада эң-не орус дылдыг кожуун. Орус өскээр көшкен кижилер идепкейлиг кээп турган ХIХ вектиң сезен чылдардан эгелеп.

1932 чылдың алды айның 16-да ТАР Чазааның үндүрген доктаалын ёзугаар Каа-Хем кожуунну (ооң төвү амгы Каа-Хем суурнуң үстүү талазында Чедер аксынга турган) үш кезекке чаргаш, Таңды болгаш Бии-Хем, Каа-Хем деп үш кожууннарны тургускан.

Бии-Хемниң девискээрин Бии-Хемниң оң талазында Севи деп суурдан эгелээш, ол-ла хемни куду бадырган. Соңгу кызыгаары Севиниң бажында орус кызыгаары болур. Севи, Хүт суурлардан куду баткаш, Өөк-Аксын эрткеш, кожууннуң девискээри хемниң солагай талазында Кара-Хаак, Черби суурларны хаара туда бээр. Оон кудулааш, Бии-Хем биле Каа-Хемниң белдиринде Хавырга (бир чамдык улус Порлуг-Даа-даа дээр) дужундан кызыгаар база катап хемниң оң талазынче кеже бээр. Тууйбу заводун таварты чоруткаш, Ээрбекти эрткеш, Баян-Колдуң адаанга четкеш, Хатты-Тайгалааш, Саян сынның эдээнде Ус суурга чедер. Барыын талакы кызыгаарның төнген черин ук доктаалда ындыг янзылыг доктааткан.

Бии-Хем кожуунну Минчит-Хүндү, Чамыяң, Сайын-Белек чагырыкчылар баштап чорааннар. Революсчу үзел дээш Сибирьже шөлүттүрген турган Феликс Кон Иркутскиден чөпшээрелдиг Тывага чорааш, ооң бир-ле дугаар ужурашкан кижизи Чамыяң, ол ынчан Бии-Хемниң чагырыкчызы турган. Ооң соонда Бии-Хемниң чагырыкчызы Лопсаң-Осур апарган.

Суг-Бажынга болган Тываның тургузукчу хуралынга Лопсаң-Осур, Буян-Бадыргы, Иннокентий Сафьянов Тываны чүгле тускай хамаарышпас, бот-догуннаан эргелиг күрүне тургузукчуларының идекпейлиг талалакчылары бооп, ол кожууннарга чоруткаанар. Ол хуралдан Лопсаң-Осур Маады сумузун Бии-Хем кожууну кылдыр эде организастаарының шиитпирин чедип алган. Оон келгеш, Бии-Хемге республиканың чазааның айтыышкынын ёзугаар Каа-Хемниң, Таңдының, Бии-Хемниң, Улуг-Хемниң моол дылга өөренир, билиг-мергежилин бедидер дээн кижилерни ол Оюн-Шивиге (амгы үеде улустуң Ленинка деп адай берген суурунга) өөредип турган.

Чурттакчылар

Чурттакчы чоннуң саны - 9979 кижи (2017).

Арбан-суму чизези

1. Аржаан сумузу, төп сууру Аржаан;
2. Севи сумузу, төп сууру Хүт;
3. Сесерлиг сумузу, төп сууру Сесерлиг;
4. Сөөш сумузу, төп сууру Сөөш;
5. Тарлаг сумузу, төп сууру Тарлаг;
6. Өөк сумузу, төп сууру Өөк;
7. Хадың сумузу, төп сууру Хадың.

• Билелиг, Шивилиг, Найырал арбаннары Туран хоорайынга хамааржыр;
• Чкаловка арбаны Аржаан сумузунга хамааржыр.
• Севи арбаны Севи сумузунга хамааржыр.
• Ленинка арбаны Өөк сумузунга хамааржыр.

Экономика

Кожууннүң экономиктиг өзээ^{(үндезини)} - мал ажыл-агыйы.

Үндезини

1. Үндезин сайт (ажылдавайн турар). (чедимчок шөлүг)
2. Тыва чуртунда кожуун, суму чизези. Archived 2016-06-24 at the Wayback Machine
3. Бии-Хем кожууну Тыва Республика чазааның сайтызында. Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine