Эл үези

Эл үези — тыва кижиниң өгбелеринге хамаарышкан эрткен үе. Ол болза VI-XIII дугаар вектер-дир.

Сөс утказы

Каш-каш чоок кавыда чурттап чораан улус боттарының аймак күрүнезин тургузуп алыр чаңныг турган. Олар боттарының күрүнезин «эл» азы «ил» деп сөстер-биле адаар турган. Ону Орхон-Енисей бижиктери херечилеп турар. Чогум, «эл» деп сөс амгы түрк дылдарда «хол» кылдыр очулдуртунар. Тыва дылда болза «эл» деп сөстүң утказы сыр-өске. «Эл» деп сөс-биле тывалар кадыр, кудургай черни айтып чугаалаар чүве. Чижээ, чер ады «Эл-Бажы». Оон ыңай, «Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге» деп маадырлыг тоолда мындыг сөстер бар: "Эл-холдан эвилеңейнип туруп, база-ла сарыг хип кадаан уштуп эккелгештиң ..." . Мында болза «эл» деп сөс «хол» дээн уткалыг эргижирээн сөс-түр. Ол ийи синоним сөс тоолчунуң чугаазында «эл-хол» кылдыр каттыжа берген.

Күрүнелер

Мөнге Түрк Эл.
(1 дугаар күрүне).
Түрк аймааның чурту Алдай даглары болур, оларның чуртунда демир уургайлары бар ынчангаш олар жуань-жуаньнарга демир-дес-биле үндүрүг төлеп турган. Түрктерни башкарар кижи шад деп албан-дужааладыг турган, эң баштай түрктер жуань-жуань аймактың хаанынга чагыртып турган. Түрк элиниң шады Бумын турунда түрктерниң тергиидээр үези келген боор. Бумынның хей-ады бедик, үүлези бүдүнгүр кижи турган хевилиг. 534 чылда түрктер хөвең, торгу пөс садып аар дээш кыдат кызыгаарынга көстүп келген. Түрктер 530-540 чылдарда кыдатта "Соңгуу Чжоу" биле "Барыын Вэй" күрүнелери-биле харылзаа тудуп алган. 546 чылда Бумын теле аймактар-биле дайылдашкаш оларның чамдык кезиин чагырып шыдапкан болган. Бо үеден эгелеп Бумын теле аймактарының түрлүг шериин бодунуң аайынга ажыглаар деп бодай берен. Түрктер шады Бумынның шерии көвей болгаш четчир апаарга ол жуань-жуаньнар-биле дайын кылыр деп бодап алган. Ол 552 чылдың кыштың соогунда кажар арга-биле жуань-жуань ханның ордузунче халдап кирген. Жуань-жуаньнар хааны Анахуань дайзынарга алыпас дээш боду амы-тынынга четкен. Ол-ла чылын Бумын бодун Ил хаан мен дей берген. Жуань-жуань аймаа тоо-быдарай берген: бир чамдыы Тйефу деп хааны-биле чөөн чүкче көже берген, өске чамдыы Кыдатче дезипкен болган. Дараазында Мухан биле Истеми алышкылар чаа-дайын ёзузу-биле элин кончуг улуг девискээрже шөйүп алган, түңнелинде Мөңге Эл тургустунган. Эл-күрүнүң кызыгаары соңгуу чүкте Сибир тайгазынче шөйлүп, мурнуу чүкте Төвүт биле кыдатың күрүнелери-биле кызыгааржып турган, чөөн чүкте көрей чурту биле Сарыг далайга чедип турган, барыын чүкте Азов далайга чедир чедип турган. Жуань-жуаньдан аңгыда түрктерниң ханныг-каралыг дайызыннары Аварлар болур, Истеми олар-биле ырма-сынчыг чаалашкан. Түрк элиниң барыын чүкче шөйүлгенниң чылдагааны авар аймаанда болбазыкбе! Аварларны сүрер дээш Истеми шериглери биле Азов далайга чедир чаалашкан.

Сеяньто. Сеяньто аймаа 2 сөөктен тургустунган. "Сйе" биле "яньто". Баштай олар түрктерге чагыртып турган. Сейяньто, Уйгур биле Байырку аймактар 627 чылда үймээн үндүрген, түрктерниң Кат Ил хааны аймак чону-биле Алдай дагларынче дезипкен. Үймээн үндүрген аймактарны сеяньтонуң Инан деп кижи башкарып турган, сөөлзөредир ол 628 чылда бодун Йенчу Билге хаан деп чарлаан. 630 чылда Инанга 9 кожа-хелбээ аймактарның баштакчылары бараалгаан, ол тос аймак катыжыышкынын Токуз Огуз деп адап турган. Инан дириг турунда Токуз Огуз аймааның маадырларындан түрктер безин сестир турган.

Мөнге Түрк Эл.
(2 дугаар күрүне).
Түрк сир чон. 682 чылда тудун Кутлуг үймээн үндүрген. Баштай ол кыдат кызыгаарында хоорай, суурларны үптеп чоруп турган. Эгезинде ооң шериинге 17 кижи санатынып турган. Ыңай-бээр кыдаттар-биле чаалажып тура-ла Кутлуг экер-эрлик эрлерни бодунуң чанынче чыыра тудуп алган турган. Ону сүрген кыдат шериглерден ол бирде Чугай дагларының арга чартыынга, чок болза Кара-Кум ховузунга чаштып турган. Соонда чоок кавыда ара-албаты база олче сөктүп эгелээн. Кутлуга бараалгап келген улустарның аразынга Тоньукук деп кижи турган. Чыылган чон мурнунга хаан бол деп Кутлугну Тоньукук албадаан. Ынчалдыр түрк-сир чоннуң эл-күрүнези тыптып келген. Тоньукук ынчан турбаан болза кажан-на бир кайгалдары-биле кады Кутлуг кыдат шериглерге туттургаш шаажыладыр чадавас турган боор. Кутлуг чаа күрүнениң хааны апаргаш улуска Илтериш хаан деп дирти берген. Кыдат кызыгаарының чанынга чурт тудары айыылдыг боорга Тоньукук хаан ордузун соңгу чүкте Өтүкен тайгазынче көжүрүп алыр деп бодап алган турган. Ол үеде Өтүкен тайгазынга Токуз Огуз деп улуг аймактың улузу чурттап чораан. Түрктер Токуз Огуз аймааның улузу-биле чаалашкаш, оларның чамдык кезиин тарады сывырыпкан. Токуз Огуз аймактың улуг, Баз деп хааны түрктерге өлүрткен. Шак ынчалдыр Илтериш хаан бодунуң ордузун Өтүкенче көжүрүп алган. Түрк-сир чоннуң сураглыг кижилери Тоньукуктан аңгыда Илтериш хааның оглу Күл-тигин болур. Ол ийи кижи 4 булуңнуң дайзынын оожуктуруп баскаш, эл-чуртунга амыр-дыш тайбың үелерни берген.

Он Уйгур. Түрктерниң аразында хаан дүжүлгези дээш дайын үнерге, басмыл, карлык биле уйгурларның баштыңнары ыыт чокка чугаалажып алгаш түрктерже халдаар деп бодап алган. Олар 742 чылда хаан ордузунче халдааш түрктеринң хаанын өлүргеш боттарының күрүнезин тудуп алган. Соонда уйгурлар баштыңы Күлүг Бойла кожа аймактарны чагырып тиилээш бодун Кутлуг Билге Күл хаан деп чарлаан, ол үеден эгелеп уйгур аймааның Алдай-Саян девискээринге тергиидээр үези келген. Күлүг Бойланың тыны үстү бээрге дүжүлгеге ооң оглу Баян чор саадапкан. Баян чор ыңай бээр чаалажып чорааш кожа аймактарны оожуктуруп чагырып алган. Уйгурлар хааны бодунуң чуртунга Орду балык (хоорай) тудуп алган. Хемчикте, Улуг-Хемде уйгурлар база хоорайлар тудуп алган. Амгы үеде ол хоорайлардан ханалар, бажыңнар таваа арткан. Тыва чон ол хоорайларны малгаш бажың азы чер бажың дээр турган. Амгы үеде 17 хоорай биле 1 хайгаарал чери тывылган. Ол хоорайларның амгы аттары болза Балгаш-Бажың, Элдиг-Кежиг, Бажың-Алаак, Шагаан-Арыг I, Элегес-Аскы дээш оон даа өске. Тере-Хөлде уйгур үезинде тутунган Пор-Бажың база бар. Ол хоорайлар уйгур элиниң кызыгаарын кыргыстардан камгалап турган. Бир хоорайдан өске хоорайже чалдаан чер биле кады оңгар шөйлүп кастынган. Хоорай бүрүзү кылын улуг ханалар-биле куржанган. Уйгурларның чамдык беглери Мани өөредиин кончуг сонуургаар турган.

Кыргыс. Уйгурлар элинде йаглакыр биле эдиз уктуг беглер хаан дүжүлгезин былаажып, бот-боттарын өлүржүп эгелээн. Йаглакыр уктуг беглер бодунуң хаанын олуртуп алырга, эдиз сөөктүг Күлүк Бага Таркан кыргыстың «Ажо» деп хаанындан дуза дилээн. 840 чылда ол ийи кижи шериглери-биле Орду балыкче халдаан, уйгур хаан өлүрткен, дайызыннар хоорайны үптээш өртедипкен. Сөөлзүредир кыргыстар хааны Калга девискээринде аймактарны бодум чагырар мен дээш уйгурлар-биле өлүгүже чедир чаалашкан. Кыргыс хаанның шерии Калга девискээринде тергиидей берген, ордузун ол Таңды-Ууланың мурнуу эдээнче көжүрүп алган. Кыргыс күрүне ам-на күчүлүг апарганда, кыдат хаанның төрези-биле харылзаа тудуп алган. Чогум кыргыстар бодунуң баштының «хаан» дивес «ынал» дээр турган. Кыргыстарның төрээн чурту Минсуг ховулары болур. Ол чер чылыг шык аңаа тараа эки өзер, база-ла чер-хөрзүнү демир биле байлак боорга ол черниң улузу демир-дес аймаан боттары бүдүрүп турган. Өлген кижилерни орнукшударда баштай ооң дериг-херекселин, мага бодун өртедиптер турган, соонда оңгар каскаш, өртенген сөөктерни, хамык дериг-херекселин хөөп каар турган.

Үш Курыкан. Бо аймак Байкал хөлдүң эриинге, Иркут, Лена хемнерниң бажынга чурттап чораан. Ол черниң дарганары демир аймаан казып, ажыл-агыйга херекселдерни соп, кудуп аап турган. Үш курыкан чүгүрүк, "сес даванныг" тергиин эки чылгы мал азырап турган. Аймак даргазы Сегин деп дужаалдыг.

Дубо. Шаанда кыдатар Дубо деп сөс-биле Саян дагларының аңчы, ивижи чонун айтып турган боор. Дубо аймактың улузу каяа чуттап чораанын тодарадыры берге чүге-дизе Чөөн-Саян даглары аажок улуг оран. Байкалдың барыын чүгүнче, азы, Көпсү хөлдүң соңгуу, барыын талазында ам-даа чурттап турар. Шаанда оларның аймаа үш сөөкке чарлыр турган, сөөк бүрүзү даргалыг турган. Аңчы чон ай, бес казып чиир, балык эъди-биле амыдыраар, чадырларда чурттап турар. Тонну иви, киш кежинден даарап аар. Куш кежинден бөртер кылып аар. Куда дойунда аъттар белекке бээр, арай ядыылары иви кежи биле кургаткан ай сөңнээр.

Таңды Тывазы. Хемчикке Аз аймаа, Улуг-Хемге Чик, Бии-Хемге Түлбер аймааның улузу чурттап турган. Аз биле Чик аймааның маадырлары чуртун үе-дүптен бээр чазый ээжелекчилерден камгалап келген. Түрктер, уйгурлар хаанары Хемчик биле Улуг-Хем девискээрин чагырып алыр дээш шериглери-биле ынаар шургуп-ла турган. 709 чылда Тоньукуктуң шерии Чик аймааның маадырлары-биле Үрбүнге сегиришкен, 715 чылда азтар-биле Кара-Хөлге Күл-тигин чаалашкан. 750 чылда Баян-чор Чик аймааның маадырлары-биле Улуг-Хемге чаалашкан.

Орхон-Енисей бижии

Ол бижик VII вектиң ийиги чартыында тыптып келкен боор. Бир кончуг мерген кижи согдак чоннуң алфавидин түрк дылга таарыштыргаш чаа бижик чогааткан. Чаа бижикке кезек үжүктерни ол кижи чогаадып алган. Бижикти чогааткан кижи согдак дылды эки билир турган. Бо бижик шаандагы түрк дылдың чүзүн-бүрүн үнүн тускай чурагай-биле демдеглеп айтып турар. Чурагай саны үжен ажыг, үжүктерни алфавит кылдыр чергелештир тургуспаан. Орхон-Енисей бижии черниң черинде тускай ылгалып чоруур үжүктерлиг. Улуг-Хем бижии Орхонда бижиктерден арай ылгалып чоруур, Алдайда бижиктер өске черлерде бижиктерден база бичии ылгалдыг. Бижикти чүгле дашка силип каар турган, сааазын кырынга бижээн чаңгыс борбак "Төлге бижии" бар. XII векте улус бижикти ажыглавайн баарга ол чоорту уттундура берген.

Орнукшудар ёзулал

VI вектен эгелеп калган кижини улус аът-хөлү биле катай орнукшудар апарган. Эрлик оранынче чоктаан кижи дириг назынында мунуп чораан аъды-биле чоруур ужурлуг деп шаандагы улус бодап турган.
Оон ыңай өлген кижиниң хонуун эртирер тускай даш херимниг дөрт булуңчук кажаа кылып каар турган. Ол даш херимниң дөрт талазы таптыг-ла дөрт аңгы чүкче көрнүп алган турар. Даш херимниң чанынга көжээ салып каан боор. ол көжээ болза шаанда чуртап чораан кижиниң хевирин дүрзүзүн көргүзүп турар.

Көжээ

Көжээлерни тываларның өгбелери Окунев, Скиф-сармат үелеринде-ле салып турган. Ындыг-даа болза VI-IX вектерде тургузуп турган көжээлер бир тускай. Кижи дүрзүлүг көжээни Эрлик оранынче чоруй барган кижиге тураскаадып салыр турган. Мергежилдиг кижи калбак дашты чонуп тургаш чырык өртемчей кырынга чурттап чораан кижиниң арнын, хевин мага-бодун дөмей кылдыр силип каар турган. Кижи-көжээ хүн үнер чүкче көрүнген. Бир эвес өлген кижи маадыр чораан болза көжээзиниң оң чартыынга балбал тургузуп каар. Балбалдар саны каш-даа боор, маадыр кижи чырык өртемчейге чурттап чорааш чеже кижи өлүрген дыр ол хире санныг балбал тургузуп каар. Бижиктиг көжээлерни VIII-XII вектерде тургузуп турган. Бижиктиг көжээни база өлген кижиге тураскааткан болур чүве. Бижиктерниң хөй кезии кударанчыг үш-дөрт одуруглуг домактар болур. Ында чок апарган кижи бодунуң ат-сывын, сөөгүн айтпышаан эл-чуртундан, кадайындан адырылганын хараадап бижип турар. Бижиктер кыска-даа бол, олар дириг чораан кижиниң чурталгазын төөгүлеп солун, чугула болуушкуннарны сагындырып айтып турар. Күлүк кижиге тураскааткан дашта, кайы угже чаалапжып чораанын, каш дайызынны узуткаанын бижип каар турган.

Хеп-сын

Ол шаандагы үеде тываның улузу кандыг хеп кедип турганын билип аары арай берге. Чевегни казып аарга, чыттырган кижиниң кеткен хевинден чүү-даа артпас боор. Колдуунда кижи сөөктери чыдар, хир-довурак аразында ирип калган торгу азы шекпен пөс артынчылары чыдар. Кижи дүрзүлүг көжээлерде тон хевири база тода көзүлбес. Шаанда улус тонунуң эдээн оң эвес, солагай чартыынче эжип аар турган. Ынчангаштың тоннуң иштии хою солагай талыкы эдээ болур, даштыы хою оң талакы эдээ болур. Кижилер тонун албан куржанып алыр. Аңгы-аңгы дериг херекселдерлиг хөм курлар билдингир. Көжээлерден ийи аңгы бөрт илереттинер: калбак бөрт биле довурзак. Алгыдан чымчак идиктер даарап аар, идик бичиижек думчуктуг. Кыжын ындыг идикке хаак кедип аарга эптиг, даг өөрү кылаштаарга хаактар буттан белен уштунмас.

Дайын херээ

Хүлүк кижи тускай хептиг болур, аңгы тонга чиңге дөрбелчин демирлер чышпыр даарап алыр турган. Ол тонну "куяк хеп" дээр. Аъдынга база "куяк хеп" кедирип алыр турган. Күлүк кижи анаада куякты кетпес чораан, тергеге азы шары ооргазынга чүдүрүп алыр. Дайызын чоокшулап кээрге, тулчуушкун бертинде, чүлге ынчан аар куяк хепти кедип алыр турган. Куякка согун огу белен дыынмас. Шериглер албан ийи хөдел аъттыг болур. Хөдел аъттыг маадырлар кыска үе иштинде дыка ырак оранче чедип шыдаптар. Маадыр кижи үттээр чыда, дайызынны согар хылыш ажыглаар турган. Хүлүк кижиниң чыдазы аажок узун, чамдыкта чыданың бажынга илчирбеге борбак демир азып алыр турган. Чыда дайынын түрктер кончуг ажыглаар турган. Селеме чаңгыс бистиг болур, ыргак бистиг селемелер VII векте тыптып келген.

Ажыл-агыйга хересел

Бижек шаанда тываларның амыдыралында кончуг чугула дериг-херексел-дир. Ону бичии уруглар-даа, чөнүк-кырганнар-даа эдилээр. Бижекти демирден кылыр, хынын, тудазын ыяштан кылыр. Тываларның өгбелери аңгы-аңгы бистиг бижектер ажыглап турган. Кержек дээрге чазаныкчы кижиниң чугула херексели. Бизи доора дургаар, оозу биле балдыдан ылгалыр. Кержек-биле кижи чүнү-даа кылыр турган: ыяшты-даа кезип ужуруп алыр, деспи, доскаар болгаш хууңну чазап алыр. Савалар аңгы-аңгы турган. Доңганы, аякты, калгакты ыяштан чазаар. Демирден дарган кижи казан паштар кылып алыр. Казан паш ийи хевирлиг: бирги — от кырынга азып каар борбак паштар, ийиги — ийи кыдыында тудалыг, черге салыр борбак буттуг, чамдыкта ындыг саваларны кылырда чиңге, ама демирлерни кадаглар-биле тудуштуруп каар турган. Дойдан кылган чиңге болгаш калбак аастыг доңга савалар база турган.

Аът дериг хересели

Эзеңги соңгуу кыдаттың күрүнелеринде IV векте тыптып келген. Аът кырынче үнүп аары белен болзун дээш ыяш эзерниң солагай талазынга баг ылдыртып каар турган. Ол багны дүжүмет кижи чада азы тепкииш кылдыр ажыглап турган, чогум ындыг улус аътка олуруп алгаш будун багдан уштуп аар турган. Соонда ындыг тепкииш эзеңги кылдыр хуула берген. Эзерге эзеңги ылдыртып алырга чыдалыг кижиниң олуду быжыг болгаш кончуг эптиг болур. Куяктыг, чыдалыг кижиге эзеңги дээрге быжыг болгаш эптиг тепкииш бооп турар. Эзеңгиге хүлүк кижи так кылдыр тепкинип аарга чыдазы-биле дайызыны дүжүр азы үттей шанчары белен болур. VI векте түрктер биле аварлар эзенгилерни аът мунарда ажыглап турган. Харын-даа түрк биле авар аймактың теригидели биле эзеңги барыын чүктүң чоннарынче тарай берен.

Каасталга

Ол үеде сырганы эр-даа, херээжен-даа кижи эдилээр чораан. Сыргаларның хевирлери аңгы-аңгы, эр кыс кижилерниң сыргалары көңгүс ылгалбас турган. Кыс кижи колдуунда ийи сыргалыг чоруур, эр кижи колдуунда чаңгыс сырганы эдилээр чүве. Улус чамдыкта ийи аңгы сырганы кулаанга кедип алыр турган. Өске каасталганы улус канчаар эдилеп турганын, бо үеде тода билбес бис. Чинчини улус сөөктен, сыын дижинден, шилден, өңнүг даштардан кылып алыр турган. Билектээшти хүлерден кылыр турган. Билзектер чүгле Даг Алдайда Кудырге чевээнде тывылган, ында честен, мөңгүнден кылдынган билзектер бар. Билзектерни эр-даа, херээжен-даа кижи эдилээр турган. Өске черлерде билзектер ам-даа тывылбаан. Кижи бодаарга улус билзек, билектээш, чинчилер шоолуг кетпес турган хевирлиг. Көрүнчүктү эр-даа, кыс-даа кижи эдилээр, ол херексел ийи хевирлиг: ак биле караңгы демирден кылган. Хүлер биле мөңгүнден кылган көрүнчүктер база турар. Ак көрүнчүктерни кыдаттан эккеп турган.

Кыдат транскрипцияның бергези. Эрте бурунгу түрк дылдар дугайында эртем (Түркология)

Бурунгу үеде чурттап турган кижилер дугайында, хамык көвей аймактар дугайында колдуунда эрги кыдат бижиктер төөгүлеп турар. Кыдат дыл болгаш кыдат бижик түрк, самодий болгаш кет сөстерни шын дамчыдып шыдавас. Чараш түрк сөстер кыдат дылда үен-даян кылдыр хуула бээр. Төөгү шинчилеп турар кижилер кыдат дылдың онза берге транскрипциязын албан билир боор ужурлуг. Чижек кылдыр: "сюнну" деп аймактың ады дээрге кыдат транскрипция дыр, ол чоннуң ёзулуг адын билбес бис. "Сяньби", "дунху" деп аймактар ады база кыдат транскрипция дыр, ол аймактарның шын аттарын база билбес бис. Кыдат төөгү бижиктеринде "жуань-жуань" деп аймак ады бар. Бо таварылгада "жуань-жуань" деп сөс транскрипция эвес-тир, кыдат төөгүчүлер өжегээр ол аймактың улузун кыжырып, дорамчылаар дээш "жуань-жуань" деп сөс-биле адап алган. Кандыг аймакты кыдаттар "жуань-жуань" деп сөс-биле адап турганыл? Эртемденер кыдат бижиктерни Орхон-Енисей бижиктери-биле дөмейлеп тургаш шаанда чурттап чораан улустуң ат-сывын, аймак-сөөгүн тодарадып аап турар.

Орхон-Енисей бижиктерин эртемденер номчуп шыдапкан-даа болза. Мында база бергелер артып каан. Дыл шинчилекчилери чамдык бурунгу түрк сөстерни бодунуң билир аайы биле арай аңгы-аңгы кылдыр номчуп адаптар-дыр. Ынчангаш кандыг бир сөстү шын дамчыткан бе азы шын эвес дамчыткан бе деп чигзиниг кижи сеткилинге артып каар. Шаанда Алдай-Саян девискээринге чурттап турган кижилер канчаар чугааланып турганын эртемденнер ам-даа таптыг билбес. 1969 чылда орус дыл кырында "Древнетюрский словарь" деп ном үнген, ол ном дээрге түркология эртеминиң амгы үеде сайзыраан чадазын түңнеп айтып турар.

Үндезини

1. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение V. Хойху (Гаогюй) (Вэйшу, гл. 103)
2. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение IV. Жуань - жуань (Бэйши, гл. 98; Вэйшу, гл. 103)
3. История Сибири. Т I. Древняя Сибирь. Глава шестая. Тюрки Сибири в VI-X вв. Первые государства.// С Древнейших времён до наших дней. В пяти томах. Издательство "Наука". Ленинградское отделение. Ленинград, 1968 год. 456 с.
4. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение VI. Тугю. (Таншу, гл. 215а и 215б) (Чжоушу, гл. 50; Суйшу, гл. 84)
5. История Тувы. Т. I. Глава V. Древнетюркская эпоха// В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С.И. Вайнштейна, М.Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.
6. Тюркские надписи (8-12 вв.) Надпись в честь Тоньюкука.
7. Б.Б. Овчинникова Тюркские древности Саяно-Алтая в VI-X веках.// Свердловск: УрГУ. 1990. 223 с. ISBN 5-7525-0086-9
8. Г.В. Длужневская, Д.Г. Савинов. Памятники древности на дне Тувинского моря.//СПб: ИИМК РАН — СПбГУ, 2007.198 с. ISBN 978-5-98683-068-1
9. В.А. Лившиц. О происхождении древнетюркской рунической письменности.//Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. Алма-Ата: 1980. С. 3-13.
10. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение VII. Повествование о доме хойху (Уйгуры). Дополнительные прибавления о гаогюйских поколениях. I. Хакяньсы. Хагас, XI. Дубо XII, Гулигань (Извлечено из Истории династии Тхан)
11. Л.А. Евтюхова. Каменные изваяния Южной Сибири и Монголии. Вопрос о назначении изваяний.// МИА № 24. Материалы и исследования по археологии Сибири. Т. 1. М.: 1952. С. 72-120.