Перейти к содержанию

2016 чылдың Тывада сувурганнар чизези

Википедия деп сайттан

Мында 2016 чылдың байдалы-биле Тывада туттунган хүрээ-дуганнарның, маани-хүртүлерниң, сувурганнарның ниити даңзызын көргүскен.

Тывага социализм үезинде чүдүлгени хоруп, хүрээлерни узуткаан соонда, 60 хире чылдар иштинде бурган Өөредиин шиңгээдир арга чок болган бис, ынчалза-даа ол чүдүлге чок үелер эрткенде, 1990 чылдарда катап эде тургустунуушкун эгелей бээрге, сарыг шажын чаа сайзыралды алган. Чаа үеде бир дугаарында Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сумузунга хүрээ-дуганны Саая Көгел Мижитей оглу 1990 чылда тудуп, улуг буянны чонга өргээн кижи ол болур-дур.

Ыдыктыг XIV Далай-Лама Тензин Гьятцо Башкының Тывага моорлап кээриниң бичии-ле мурнуу чарыында, “Түптең Чойхорлиң” деп хүрээ-дуганның тудуун 1992 чылда Улуг-Хемниң оң талазында Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан черинге “Тываның буддийжи ниитилели” дооскан турган, а 1993 чылда ол дуган чанынга “Бойдусады” сувурганны туткан.

Тываның Камбы-Ламазының резиденциязы болур “Цэчэнлиң” хүрээни Кызыл хоорайга 1999 чылда туткан, ооң байырлыг ажыдыышкынынга кээп чораан Ыдыктыг IX Богда–Кегээн Чесун Дамба Кудукту ол-ла үеде Өвүрнүң Хөндергей-Артта улуг сувурганны ажыткан.

Гоман дацанның Тывада төлээзи Онзагай хүндүткелдиг Шивалха ринпоче 2004 чылда Кызылга амгы Төп Хүрээ тудуп турар черге “Улуг Бойдусады” сувурганын туткан соонда база Тываның Камбы-Ламазының Арзылаң түрлүг ширээзинге Чамбел Лодой хелиң 2005 чылда саадапканда Тывага сувурганнар тудуу шалыпкын эгелээн. Ол ажылдарны улаштыр Тываның Камбы-Ламалары: бурганнай берген Тензин Цултим кылып турган, амгы үеде Тываның Камбы-Ламазы Лопсаң Чамзы уламчылап чорудуп турар.


БӨГҮНГҮ ДОПЧУЛААН САН-ЧУРАГАЙЛАР

Бо сан-чурайгайлар частырыглыг бооп болур, чүге дизе өскерилгелер ала-чайгаар бооп турар, ынчангаш хүрээ, дуган, сувурган, маани хүртүлериниң даңзызы доктаамал эвезин сагындырып тур бис. Удуртукчу Башкыларның ат-сывы база солчу берген бооп болур, ол дээш буруувусту баш бурунгаар миннип, эдилгелерден кылып, өршээлдиг бооруңарны Башкылар, чүдүкчүлерден диледивис.

Амгы үеде 2016 чылдың март 1-де байдал-биле алырга Тывада:

2016 чылдың ниити чизези

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хоорайлар, кожууннар аайы-биле ону дес-дараалаштыр көргүзерге мындыг болур.

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Улуг-Хемниң ол чарыында  Тувтен Чойхорлиң 1992 Санчай 
2 Красноармейжи кудумчузу, төп рынок чаны Ыдыктыг Далай-Лама аттыг Дхарма-Төп ? Содунам
3 Щетинкин-Кравченко кудумчузу, 2 Цэчэнлиң 1999 Кенсур-Лама Аганак 
4 Чоокку Каа-Хем Таши Панделиң 1999 Мерген Күселмаа
5 Үстүү трасса-орук чанында Дамба Брайбулиң 2012 Орлан-Маадыр
6 Хоорай адаанда дөң кырында  Ганден Чойпелиң 2013 Сарыглар Омак 

Маани хүртүлери 

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Арат шөлү  ? ?

Сувурганнар 

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Улуг-Хемниң ол чарыында “Тувтен чойхорлиңде” Бойдусады 1993 Бичелдей К.А.
2 Мурнуу микрорайонда, Төп хүрээ черинде Бойдусады 2004 Шивалха ринпоче

3

ол чарыкта пост ГАИ чаны Аас-кежиктиң хөй эжиктери “Таши гомаң” 2005 Кенсур-Лама Чамбел Лодой 
4 “Таши панделиң” чанында Бойдусады 2008 Мерген Күселмаа 
5 “Дамба брайбулиң” чанында Бойдусады 2008 Орлан-Маадыр
6 Пароходство чанында Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
7 “Цэчэнлиң” чанында 8 Ыдык сувурганнар 2010 Буян Сандык
8 “Цэчэнлиң” чанында Бойдусады 2013 Тензин Цултим

Ак-Довурак хоорай 

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сувурган 

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Дөң кырында Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой

Бай-Тайга кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар 

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Кызыл-Даг  дуган 1990 Саая Көгел
2 Тээли “Шедип Даржаалиң ” хүрээ 2001 Кенсур-Лама Март-оол
3 Көөп-Сөөк Көөп-Сөөк хүрээзи “Чоксум” Тудуу 2011 чылда эгелээн, 2014 чылда ажыдыышкыны болган Саая Көгел

Маани хүртүлери 

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Көөп-Сөөк хүрээзиниң чанында 2010 Саая Көгел

Сувурганнар 

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Тээли Бойдусады 2005 Сандык Буян
2 Шуй Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Чамбел Лодой

3

Хемчик бажында Бойдусады 2013 Кенсур-Лама Долаан, Кенсур-Лама Норбу-Самбуу,  

Барыын-Хемчик кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар 

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Кызыл-Мажалык  “Түптең Чойлиң” деп хүрээ турган Ам ажылдавастаан, хагдынган Дашдендев Цогт-Баатар – моол башкы

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Кызыл-Мажалык Бойдусады 2005 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
2 Ак сумузу (Дөң-Терезин) Бойдусады 2005 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
3 Аксы-Барлык Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Долаан 
4 Аянгаты Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
5 Эрги-Барлык Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
6 Шекпээр Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Долаан 
7 Саадак-Терек (Барлык сумузу) Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Долаан 

 

Чөөн-Хемчик кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Чадаана  Алдыы хүрээ ? Аяс Херел-оол
2 Чайлаг-Алаак  Үстүү хүрээ 2012 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
3 Хөндергей дуган Кенсур-Лама Чамбел Лодой
4 Үстүү хүрээ дуган 2012 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
5 Үстүү хүрээ дуган 2012 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
6 Үстүү хүрээ дуган 2012 Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Хайыракан сумузу 2014 Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Үстүү хүрээ Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
2 Үстүү хүрээ Сарасвати (Янченмаа) 2013 Кенсур-Лама Долаан
3 Чыраа-Бажы Бойдусады 2005 Кенсур-Лама Долаан 
4 Баян-Тала Бойдусады 2008 Ким 
5 Бажың-Алаак Бойдусады 2008 Ким
6 Теве-Хая Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
7 Хорум-Даг Бойдусады 2010 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
8 Чыргакы Бойдусады 2010 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
9 Шеми  Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
10 Ийме Чедир кылдынмаан, кагдынган турган ? ?

 

Сүт-Хөл кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Суг-Аксы  Хүрээ “Түптең Шеддуплиң” ? ?

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Суг-Аксы 2016 ?

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Суг-Аксы Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
2 Алдан-Маадыр Бойдусады ? Кенсур-Лама Долаан
3 Ишкин Бо чылын тудар деп турар

 

Мөңгүн-Тайга кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Мугур-Аксы  Хүрээ “Долмалиң” ? ?

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Мугур-Аксы Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
2 Мөген-Бүрен Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Хүрээлер, дуганнар

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Хандагайты  дуган ? ?

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Торгалыг сумузу ? Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Хөндергей-Арт Бойдусады 1999 IX Богда-Кегээн ыдыктаан
2 Хандагайты Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Долаан
3 Саглы 

(Калчан-Арт)

Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Долаан 
4 Солчур  Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой 
5 Чаа-Суур  Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
6 Ак-Чыраа Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
7 Торгалыг-Арт Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Чаа-Хөл кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Чаа-Хөл Бойдусады 2005 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
2 Кызыл-Даг Бойдусады 2010 Кенсур-Лама Долаан
3 Сарыг-Хөлчүк-Арт Бойдусады 2004 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
4 Ак-Туруг Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Долаан

 

Чеди-Хөл кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Хову-Аксы  Хүрээ 1916 ?

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Элегест сумузу ? Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Ак-Тал  Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
2 Сайлыг Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Долаан
3 Чал-кежиг Бойдусады 2015 ?
4 Могой деп черде (Ак-Талдан 20 км) Бойдусады 2015 ?

 

Улуг-Хем кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

2016 чылда ажыдар дээш, хүрээ тудуп турар. 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Шагаан-Арыг ? Кенсур-Лама Чамбел Лодой

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Он-Кум оваазы  Бойдусады 2002 Кенсур-Лама Норбу-Самбуу
2 Шагаан-Арыг Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Долаан
3 Хайыракан  Бойдусады 2007 Кенсур-Лама Норбу-Самбуу
4 Арыг-Үзүү Бойдусады 2010 Кенсур-Лама Долаан
5 Арыскан Бойдусады 2008 Кенсур-Лама Долаан
6 Эйлиг-Хем Бойдусады 2009 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
7 Көк-Чыраа Бойдусады 2015 ?

 

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Бай-Хаак  дуган ? ?

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Балгазын ? Ниңже

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Бай-Хаак Бойдусады 200 Буян Сандык
2 Арыг-Бажы Бойдусады 2009 Ниңже
3 Кочетово Бойдусады 2009 Буян Сандык
4 Кызыл-Арыг Бойдусады 2014 

 

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Каа-Хем суур  Хүрээ “Ногаан-Дарийги” 2015 чылда Аян-оол Херел-оол 

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Элегест-Аксы 2012 Тензин Цультим

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Каа-Хем Долу хосталыышкын (Паринирвана) 2005 Аяс Херел-оол
2 Баян-Кол Бойдусады 2007 ?
3 Ээрбек Аас-кежиктиң хөй эжиктери “Таши гомаң” 2010 ?
4 Кур-Чер Бойдусады 2007 
5 Кундустуг Аржааны Тиилелге (Намгьял) 2005 Кенсур-Лама Чамбел Лодой
6 Кур-Чер суур чанында Бурган-Истиг-Дагда Тушита 2014  Шивалха ринпоче 
7 “Кадарчы” деп тураскаал чанында Бойдусады 2015  Буян башкы

 

Каа-Хем кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Сарыг-Сеп суур  Дуган, сувурган кылып турар Чоокта чылдарда ажыдары көрдүнген ?

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Сут-Бажы Бойдусады  2007 ?
2 Бүрен-Хем Бойдусады 2010 ?
3 Кундустуг Бойдусады 2010 ?
4 Бояровка Бойдусады
5 Бүрен-Аксы- Бойдусады ? ?
6 Дерзиг-Аксы Бойдусады  ? ?
7 Бүрен-Бай-Хаак Бойдусады 2007 ?
8 Ильинка Бойдусады ?
9 Көк-Хаак Тудуп турар 2014 

 

Тес-Хем кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Самагалтай  хүрээ ? ?
2 О-Шынаа  дуган ? Шалык башкы

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Берт-Даг 2010 ?

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Самагалтай Бойдусады  2007 ?
2 Берт-Даг Бойдусады 2010 ?
3 Калдак-Хамар-Арт Бойдусады 2003 ?
4 О-Шынаа, Ү-Шынаада Сувурганнар тудуп турар 2014 чылда ажыдар деп турган 

 

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Эрзин  “Сунрап Гьяцолиң” хүрээ 2004 Ниңже
2 Нарын дуган  ? ?
3 Качык дуган  ? Содунам

 

Маани хүртүлери

д/д

саны

Сумунуң азы хүртү турар черниң ады Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Эрзин хүрээзи ? Ниңже
2 Нарын ? Ниңже

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Эрзин Бойдусады  2004 ?
2 Бай-Даг Бойдусады 2004 ?
3 Нарын Бойдусады 2004 ?
4 Мөрен Бойдусады  2004 
5 Сарыг-Булуң Бойдусады  2008

 

Тере-Хөл кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Куңгуртуг “Чыргаланды” хүрээ 2011 Дөгмет

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Куңгуртуг Бойдусады  2013 Дөңмет
1 Куңгуртуг “Чыргаланды” хүрээде Бойдусады  2015 Ниңже

 

Бии-Хем кожуун

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Туран  Бойдусады  2012 Эдик, Шолбан алышкылар
2 Бегирээ-Даг-Арт Бойдусады  2007 ?

 

Хүрээлер, дуганнар

д/д

саны

Сумунуң азы хүрээ турар черниң ады Хүрээ, дуган Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Доора-Хем дуган ? ?

 

Сувурганнар

д/д

саны

Суму азы сувурган турар чер  Сувурганның хевири Туткан чылы  Кол удуртукчу башкы
1 Доора-Хем Бойдусады  2008 Ниңже
2 Адыр-Кежиг (Азас сумузу) Бойдусады  2008 ?

 

Ук материал 2016 чылдың март 1-ниң байдалы-биле кылып каан, ынчалза-даа бо 2014 чылда билдинмес турган айтырыглар бар, оларга база немешкен чаа билдинмес мындыг чүүлдерже кичээнгей салыры херек. Эрзинде, Кызыл-Мажалыкта дугааннар хагдына берген, Бай-Хаакта, Доора-Хемде дуганнар бар бе, чок бе билдинмес. Сарыг-Сепке сувурган, дуган тудуп турган, түнели билдинмес. Ийме, Ишкин, Кызыл-Арыг суурларда сувурганнар тудуу доозулганы эки билдинмес. Ук материарны эки көөр, шинчилээр, хынаар херек.

Чаа кииртинген чүүлдер:

  • чаа сувурганнар: "Кадарчы" тураскаал чанында, Куңгуртугда, Кур-Чер суур чоогунда Бурган-Даанда, оон Эйлиг-Хем сувурганы кииртинмээн болган;
  • 2 хүрээ: Каа-Хем суурда "Ногаан-Дарийги", Хову-Аксында база чаа хүрээ ажыттынган, маани хүртүзүн Сүт-Хөлде ажыткан.
  • Тыва Республиканың Камбы-Лама эргелели, х.Кызыл – 2016ч. Моңгуш Чочагар тургускан.