Тыва Республика

Тыва Республика

Тываның тугу Тываның сүлдези
Төвү	Кызыл
Шөлү	168 600 км²
Чоннуң саны	337 544 (2024)
Федералдыг округу	Сибирь
Экономиктиг району	Чөөн-Сибирь
Күрүре дылдары	Тыва, Орус
Чазак Баштыңы	Ховалыг Владислав
Тыва Республиканың Дээди Хуралының даргазы	Даваа Каң-оол

Тыва Республика (орус. Респу́блика Тыва́) — Сибирь федералдыг округта Россия Федерациязының субъектизи, федералдыг дугаары 17. Тыва чоннуң төп чурту. Оон аңгыда орус, хакас, бурят, моол дээш өске-даа чоннар чурттап турар.

Мурнуу чүгүнде Моол, соңгу чүгүнде Хакас Республика база Красноярск крайы, барыын чүгүнде Алтай Республиказы, чөөн чүгүнде Бурят Республика-биле кызыгаарланган. Тыва Азий диптиң төвү болгаш Улуг-Хемниң бажы кылдыр санаттынып турар.

Тываның төөгүзү

Тываның төөгүзүн дараазында чүүлде бижээн:Тываның төөгүзү.

Тываның ыдык ырызы (Гимн)

2011ч. тура "Мен тыва мен" ырыны Ыдык ыры кылдыр шилээн.

(1) Арт-арттың оваазынга
Дажын салып чалбарган
Таңды, Саян ыдыынга
Агын өргээн тыва мен.

КОЖАМЫЫ

Мен — тыва мен
Мөңге харлыг дагның оглу мен.
Мен — тыва мен
Мөңгүн суглуг чурттуң төлү мен.

(2) Өгбелерим чуртунда
Өлчей тарып иженген,
Өткүт хөөмей ырынга
Өөрүп талаан тыва мен.

КОЖАМЫЫ:

(3) Аймак чоннар бүлези
Акы-дуңма найыралдыг,
Депшилгеже чүткүлдүг
Демниг чурттуг тыва мен.

КОЖАМЫЫ:

Кожууннар:

• Бай-Тайга кожуун,төвү Тээли суур.
• Барыын-Хемчик кожуун, төвү Кызыл-Мажалык суур.
• Чөөн-Хемчик кожуун, төвү Чадаана хоорай.
• Каа-Хем кожуун, төвү Сарыг-Сеп суур.
• Кызыл кожуун, төвү Каа-Хем суур.
• Мөңгүн-Тайга кожуун, төвү Мугур-Аксы суур.
• Өвүр кожуун, төвү Хандагайты суур.
• Бии-Хем кожуун, төвү Туран хоорай.
• Сүт-Хөл кожуун, төвү Суг-Аксы суур.
• Таңды кожуун, төвү Бай-Хаак суур.
• Тере-Хөл кожуун, төвү Кунгуртуг суур.
• Тес-Хем кожуун, төвү Самагалдай суур.
• Тожу кожуун, төвү Тоора-Хем суур.
• Улуг-Хем кожуун, төвү Шагаан-Арыг (Шагонар) хоорай.
• Чаа-Хөл кожуун, төвү Чаа-Хөл суур.
• Чеди-Хөл кожуун, төвү Хову-Аксы суур.
• Эрзин кожуун, төвү Эрзин суур.

Тыва чон

Тыва чоннуң ниити саны 300 хире муң кижи болуп турар.

• 2010 чылда Россияда чурттап турар тываларның санын 263 934 кижи деп демдеглээн. Оларның 250 муңу Тыва Республикада чурттап турар.
• Моолда чурттап чоруур тываларның саны 3000 - 5000 муң кижи болуп турар. ССРЭ биле Моол Арат Республика аразынга кызыгаар шыйган соонда, ол тыва аймактар Моолдуң девискээринче кире берген деп база санаар. Олар колдуунда Моолдуң Баян-Өльгий, Хөбсүгүл болгаш Кобду деп черлеринде амыдырап чурттап чоруур.
• Кыдатта чурттап чоруур тываларның саны ниитизи-биле 3 хире муң кижи болуп турар . Олар Кыдаттың Синьзянь-Уйгур автономнуг округунда Канас, Аккаба болгаш Алагак деп суурларда амыдырап чоруур.

Тывадан дашкаар черлерде тывалар база тускай чурттап турар: Моолда, Кыдатта.

Моолда тывалар

Кыдатта тываларның аът чарыжы

Тываже кирери

Тываже кирип моорлаңар!

Тываже чүгле ужар-хеме азы автобус-биле кирер арга бар. Демир-орук чүгле Абакан хоорайга четкен болуп турар.

• Автобустаар арга: Красноярск, Новосибирск болгаш Абакандан Кызылга чедир улуг пассажирлер сөөртүр автобустар чоруп турар. 2017 чылдың эгезинде Кызыл-Улаангом (Моолдуң Увс аймак) деп автобустар халып эгелээн. Оон аңгыда, автобустан бичежек микроавтобустар база халып турар, ындыг автобустар Сибирьниң шупту улуг хоорайларынче база чедип турар: Кемерово, Барнаул, Томск, Улан-Удэ, Иркутск.
• Ужар-хемелээр арга: Кызылче Новосибирск, Красноярск болгаш Иркутскунуң аэропортарындан ужуп кээп болур.

Шөлүглер

• Тыва Республика Archived 2014-02-12 at the Wayback Machine
• Республика Тыва в справочнике-каталоге "Вся Россия" Archived 2008-03-02 at the Wayback Machine
• Сайт тувинского народа
• Информационный портал Archived 2008-10-06 at the Wayback Machine